Mecaz ve Teşbih

Mecaz, ilmin elinden cehlin eline geçerse hakikate inkilap eder. Sobayı yak, diyen kişi içindeki odunu kömürü kast etmiştir, gözünden uyku akıyor, çok uykusu var, küplere bindi, sinirlendi, kast ettiği anlaşılır. Havas mananın neye delalet ettiğini bilmezse hurafat ortaya çıkar. Teşbih, benzetmek demektir, örneğin, aslan gibi, Hazreti Ali için Allah’ın aslanı, Halit bin Velit için Seyfullah Allah’ın kılıcı denmektedir.

Cehlin karanlık eli ilmi nurlu elinden gasp ederse, mecaz ve teşbihleri hakikat anlamında anlayabilir. Ayetlerde ve Hadislerde mecaz ve teşbih vardır, mesela, “kadın eğe kemiği gibidir” bu teşbih zamanla hakikat zannedilmiş kadın eğe kemiğinden yaratıldı denmiş. Bunun gibi “dünya öküz ve balığın üzerinde” Hadisi şerifi. ” Allah’ın eli”. Bunlara yanlış mana verilince batıl mezhepler ortaya çıkmış. “Devletin eli her yere yetişir” burada devletin bizzat insanın eli gibi bir eli olmadığı anlaşılmalı, aynen Allah’ın eli deyince de Allah’a bir el isnat edilmemeli.

Dili tarif edenler ağaca benzetmişler, hayattardır dal ve yaprakları vardır, bunlar zamanla düşer yenilenir, dilde böyledir, zamanla eski kelimeler kaybolur yerini yenileri alır. Mecazda teşbihte yanlış anlaşılmalar, hakikat zannedilmelere neden olan birazda budur. Zamanla kelimeler gibi, hayaller, manalar, hatta kültür değişir, öyleyse zahire göre hükmetmeden önce acaba hakikati mi? mecazmı? denmeli, bundan murat nedir? diye kafa yormalı.

Mehdi geldiğinde ashabı keyf tekrar dirilecek denmektedir, bundan murat Mehdi geldiğinde gençlerde dini uyanış olacak demektir, bunu hakikat zanneden, mağaradan şehre inen gençleri bekler durur. Deccalın alnında kafir yazar, bundan murat deccalın alnında küfür alameti var demektir, deccalın eli delik olacak, yani müsrif olacak. Bir zamanlar bir bankanın amblemi, ortası delik bir el idi. Araştırmacı olan insanlarda bu özellik olmalı, dalgıç gibi olmalı derinlere inmeli, zamanın etkisinden sıyrılıp geçmişin derinliklerine inmeli, o günün şartlarını göz önünde bulundurmalı, mantığın terazisiyle herşeyin menbağını bulmalı, birinci kaynağa ulaşmalı.

Üstad Bediüzzaman “Ey benim sözlerimden usanmayan arkadaş mantık ve belagatı rehber et” diyor. Makasıdı şeria nedir, hakikî mana nedir? Akıl, mal, can, namus din bu esasları korumak için geldi. Ayet ve hadislerin hakikat mi mecaz mı olduğunu anlaman için bu esasları bilmelisin. Her şeye zahire göre bakanlara zahirriyun, her şeye mecaz bakanlara da batiiyyun deniyor, böyle mezhepler türemiş, her biri kendine göre değerlendiriyor.

Mekandan münezzeh olan Allah’a arşta mekan ittihaz ediyorlar. Zekattan murat temizlenmektir diyorlar, namaz duadır deyip emirleri ortadan kaldırıyorlar. Bunların her ikisi de ifrat ve tefrit etmektedir, ortayı doğruyu bulduran belagat, mantık ile hikmettir, dinin felsefesini bilmek lazım bilemezsen, aldanır ve aldatırsın. Eski hikmetin, yani Yunan felsefesinin kafaları karıştırdığı iddia edilerek mantık terk edilmişti, mantıkla uğraşmanın yanlış olduğu söyleniyordu. Zaten imam Gazalî’ye kadar medreselerde mantık okutulmuyordu, imam Gazali mantık ilmine bir ölçü koydu, “mantık bilmeyenin ilmine itimat edilmez” dedi.

Günümüz ilimlerinden istifade edilmeli, ehveni şerri ihtiyar elzemdir. Kangren olan kişi parmağının kesilmesine razı olmalı. Bu zamanın ilimleri bir çok elekten geçerek bir havuzda toplanmış, itimat etmeli, örneğin evrensel hukuk diye bir şey var tecrübelerle elde edilmiş ve dünyanın her tarafında kabul görmüş, beşerin bilgi ve tecrübesinden istifade etmelisin. Vahiy yoluyla gelenler bizim inancımız, amenna ve saddakna ama akıl yoluyla gelenlerden de faydalan. Her zamanın bir hükmü var. Kanuni Sultan Süleyman Avrupa birliğini parçalamak için Fransız’lara bir ayrıcalık tanıdı kapitilasyonlar, o zaman için doğru bir karardı ama zaman geçince kaldırılması gerekti, yani getirilmesi de doğru kaldırılması da doğru, yeterki zamanı doğru tahlil et. Her meseleyi kalıba sokmamalı zamanın değişmesiyle dinin aslından olmayan şeyler değişebilir.

Çetin Kılıç

Kaynak Şadi Eren, muhakemat dersleri.