Bediüzzaman mevsim kelimesine genişlik getiriyor, dört mevsimden bahsederken bir coğrafya terimi olarak yorumlar. Ama onu bazen her düşüncenin zamanı olarak ifade eder. Biz mevsim kelimesinin çok anlamlı olarak kullanılmasını değil, güz mevsiminin Bediüzzaman’ın eserlerinde kazanmış olduğu farklı anlamları yazacağız.
Bediüzzaman bir bakış noktası ile eşyaya ve olaylara, insanlara bakmıyor. Onun eserlerinin etkileyiciliği, her şeye çok değişik noktalardan bakarak farklı anlamlar ve anlam tabakaları çıkarmasıdır. Bir tefsir alimi veya bir yorumcunun çok zaman realist bir tavrı vardır, bir bahsi açıklar, bahse sıcaklık katmak gibi bir tutumu yoktur. Bu müfessirlerin eserlerinde görülebilir. Bediüzzaman ise uluhiyet ve hakikat bahislerinde, bir düşünceyi açıklarken onu bir atmosfer içinde anlatır. Ondan önceki yorumcularda böyle bir atmosfer fikri yoktur, bu Bediüzzaman’ın bakış ve yorum farklılığından ileri gelir.
Haşir Risalesi’nde Bediüzzaman atmosferlerin, ortamın ayrıntısını verdikten sonra hakikatı o atmosferin içinde verir. Bediüzzaman’da hakikat ve atmosfer fikri bir doktora tezi olabilir. Felsefe tarih boyunca hakikatleri duyguların ve tabiatın içine yetiştiremediği için hep soğuk karşılanmış ve ilgi duyulmamıştır. Bergson zamanı anlatırken o kadar ağır bir dil kullanır ki, ondan zaman hakkındaki görüşlerini çıkarmak zordur. Bediüzzaman’ın zaman hakkındaki görüşleri her seviyeden insanın anlayabileceği bir genişliktedir. Necip Fazıl ve Tanpınar, Zaman’ı anlatırken daha müşahhas konuşurlar, şiirle anlatarak daha etkileyicidirler. Onlar Bergson’dan etkilenmişlerdir ama ondan daha net ifade etmişler, çünkü onlar zamanı bir tabiat ve insan atmosferi içine eşya ve nesneler ve insanlarla münasebet kurarak anlatmışlardır.
Bediüzzaman zamanı anlatır, ama zamandan önce zamanın okunduğu tabiat akışına, mevsimlerin seyrine zamanı yerleştirir, insana, tabiata, günün saatlerine, dine, namaza, daha birçok şeye zamanı sokarak tesirlerinden hareketle onu anlatır. Onun bakış açılarına hakim ruh halleri farklılık gösterir, bulutlara bakar onlardaki hikmeti okur, camid ve şuursuzlukları ile bareber insanlar için yaptıkları büyük hizmetleri gösterir. Bütün tabiat unsurlarına bakarken gözleri ayrıntıyı görür ve tevhide sayısız empatilerle yollar açar. Onun çağrışımları o kadar harikadır.
O ikindi vakitlerini çağrıştırdıkları ruh halleri ile izah eder, ikindi vakti ile parelellik kurduğu bir insan ömrünün devresi ihtiyarlıktır: “İhtiyarlığa girdiğim zaman, bir gün güz mevsiminde, ikindi vaktinde, yüksek bir dağda dünyaya baktım. Birden gayet rikkatli ve hazin ve bir cihette karanlıklı bir halet bana geldi. Gördüm ki ben ihtiyarlandım, gündüz de ihtiyarlanmış, sene de ihtiyarlanmış, dünya da ihtiyarlanmış. Bu ihtiyarlıklar içinde dünyadan firak ve sevdiklerimden iftirak zamanı yakınlaştığından ihtiyarlık beni ziyade sarstı.” (Lemalar 234) İhtiyarlık gibi bir fiziki durumu ve ruh halini nasıl tabiata yaymış, etkilemek için nasıl ihtiyarlığı metnin her tarafına yedirmiş, giydirmiş. Bütün bahsin anahtar kelimesi; ihtiyar. Eseri yazdığında kırkbeş yaşında olduğunu söylüyor, insanların hiçbir sınıfını görmezlikten gelmemiş, ne makam sevdası, ne saltanat hevesi, sadece insanlarda Rabbani duygular uyandırmak için çırpınmış durmuş. Kendime bakıyorum neden insanlarda uhrevi ve rabbani ve sanatsal hisler uyandıramıyoruz, çünkü nefsimizde madde bağımlılığı, bir gösteriş, bir azamet, bir başkalarını dünyevi görüntülerle etkileme isteği var.
Nerdesin Bediüzzaman nerde
Şu madde ile başımız dertte
Bize himmet et diye söylesek
Daha ne himmet edeyim
Bütün bir evreni dünyanıza katmışım
Sanki sizin gibi yan gelip yatmışım
Keçeli peçeli zevat-ı alişan
Çamlıca’da bir köşkte alayiş içindeki hayatını eleştirir, onda kendini eleştirmek ruhunun asansörüdür. Kendine söyler: “Acaba ben bütün bütün aldanmış mıyım? Görüyorum ki, hakikat noktasında acınacak halimize pek çok insanlar gıpta ile bakıyorlar. Bütün bu insanlar divane mi olmuşlar? Yoksa şimdi ben divane mi oluyorum ki, bu dünyaperest insanları divane görüyorum.” (Lemalar 250) Gösteriş ve alayiş içindeki durumunu divanelik, kendini hayran hayran seyredenleri de divane görüyor. Kendini suçlamak bir basamak yukarı tırmanmak.
Bediüzzaman’ın güz mevsimi ile ruhsal ve görsel imtizacının Everest’i Dokuzuncu Söz’dedir. İkindi namazını anlatır ama, onun mevsimlerle, zamanla, insan ömrü ile, dörtlü bir bağlantı ile ifade eder. “Asr zamanı ise güz mevsimine, hem ihtiyarlık vaktine, hem Ahirzaman Peygamberi Aleyhissselatü Vesselam Asr-ı Saadetine benzer ve onlardaki şuunat-ı İlahiyeyi ve inamat-ı Rabbaniyeyi ihtar eder.” (Sözler 38) İkindi vaktinde namaza duran adamın hayali ve ruh gözü bir sinematografın bir yerde sabit durup çevreyi içine alması gibidir.
Nerelere bakar?
Güz mevsimine,
İhtiyarlık vaktine,
Asr-ı Saadet’e,
Bir de içinde bulunduğu namaz anına,
Neleri düşünecek?
Güz mevsimini, sararmış ağaç yapraklarının rüzgarın tahriki ile yere doğru akışları. Bize gözleri veren sonbaharı ve ondaki şuunatı seyretmek için vermiş, ben caddede yürürken büyük bir ağaçtan düşen yaprakları görünce aklıma üstadın güz mevsimi imajları geldi, Bediüzzaman ve Güz yazısını o an yazmaya karar verdim. Tarlaları seyrederken “Temaşası benim olsun, mal kimin olursa olsun.” diyen adam. Temaşa derken bu kelimeyi davacı etmeyecek bir insan Bediüzzaman. Bediüzzaman demek seyir demek, temaşa demek, bakmak demek, görmek demek, tefekkür demek. O ne kadar içi zengin muhtevalı ve her an bir değişik camdan dünyaya bakan bir azametli göz. İkindi vaktindeki şuunat ve in’amat, say say bitmez, sonra onunla kalsa ihtiyarlık vaktinin şuunat ve in’amatı, sonra Cenab-ı Fevka’l-Beşer, Nebiy-yi Zişan’ın yaşadığı kutlu asır, onlardaki in’amat ve şuunat. Bütün bu in’amat ve şuunat bir kitap olur. Sanırım Bediüzzaman bunları düşünürken zaman açılmış ve bizim zamanımızdan kopmuş, yoksa bizim zamanımız böyle öğeleri çok bir namaza nerden sığsın, hocalar beden eğitim öğretmeni gibi, ola ki abdestin olmaya, alana kadar bittiğini görürsün, hocamızın işi vardır, geri kalmasın diye koşar Allah deyü deyü.
Kur’an’da beş duyunun, hangi beş duyu? Bütün duyuların istimali vardır. Kur’an ve insan duyguları, diye bir araştırma yapılabilir. Göze, kulağa, akla, hafızaya, hitap eden ayetler ve cümleler vardır.
İkindi vaktini anlatırken, güz, ihtiyarlık ve ahirzaman ile bağlantılar kurar. “Asr vaktindeki, o vakit hem güz mevsim-i hazinanesini ve ihtiyarlık halet-i mahzunanesini ve ahirzaman mevsim-i elimanesini andırır ve hatırlattırır.” (Sözler 40) Güz, ihtiyarlık, ahirzaman ve ikindi vakti, birlikte eşzamanlı bir düşünceye çağrılır bu namaz vaktinde. İkindi vaktinin benzeri vakitler ile arasında hüzün ortaklığını Allah ile mülakatın güçleri ile tedavi ederek, hüznü, manevi neşelere inkılap ettirir. “Şimdi ebediyeti isteyen ve ebed için halkolunan ve ihsana karşı perestiş eden ve firaktan müteellim olan ruh–ı insan, kalkıp abdest alıp şu asr vaktinde ikindi namazını kılmak için Kadim-i Baki, Kayyum-ı Sermedi’nin Dergah-ı Samedaniyesine arz-ı münacat ederek zevalsiz ve nihayetsiz Rahmetinin iltifatına iltica edip hesapsız nimetlerine karşı şükür ve hamd ederek, İzzet-ı Rububiyetine karşı zelilane rükua gidip Sermediyet-i uluhiyetine karşı mahviyetkarane secde ederek hakiki bir teselli bir rahat-ı ruh bulup huzur-ı kibriyasında kemerbeste-i ubudiyet olmak demek olan asr namazını kılmak ne kadar ulvi bir vazife, ne kadar münasip bir hizmet, ne kadar yerinde bir borc-ı fıtrat eda etmek, belki gayet hoş bir saadet elde etmek olduğunu insan olan anlar.” (Sözler 40) İkindi vaktinin, güz zamanının, ahirzamanın, ihtiyarlığın ruhu ezen elemlerini namaz ile tedavi eder. Namazın her biri insan ruhunun sığınağıdır, onu hayatın ve zamanın olumsuzluklarından kurtarır. İltifata iltica, şükür ve hamd, hakiki bir teselli, ruh rahatlığı, ulvi vazife, münasib hizmet, borc-u fıtrat, hoş bir saadet hepsi namazın yüce makamından insana yansır, vaktin çağrıştırdığı ruhsal buruklukları giderir.
İkindi vaktinin başka çağrıştırdığı vakitler de vardır: “Hem yevmi işlerin neticelenmesi zamanı, hem o günde mazhar olduğu sıhhat ve selamet ve hayırlı hizmet gibi Niam-ı ilahiyenin bir yekün–ı azim teşkil ettiği zamanı, hem o koca güneşin ufule meyletmesi işaretiyle, insan bir misafir memur ve her şey geçici bikarar olduğunu ilan etmek zamanıdır.” (Sözler 40) “Namaz’a titizlenin” diyor. Allah, ne kadar ağır bir sorumluluk. Kişi namazda ayetlerin iklimine gitmenin yanında bir de zamanın çok yönlü iklimine gidiyor. Her ikisinde cevelan eden melekat-ı insaniye, insanın melekeleri büyük zihni ve fikri, basari seyir gerçekleştirir. Bu kadar geniş bir zaman ve Kur’an iklimini o namaz vaktinde yaşamak Allah açısından mühim ki Bediüzzaman namazın vakit olarak değerine işaret eder, özellikle vakit kelimesini vurgular: “Her bir namazın vakti mühim bir inkılap başı olduğu gibi, azim bir tasarruf–ı ilahiyenin ayinesi ve o tasarruf içinde ihsanat–ı külliye–i İlahiyenin bir makesi olduğundan Kadir-i Zülcelale o vakitlerde daha ziyade tesbihin ve tazim ve hadsiz nimetlerinin iki vakit ortasında toplanmış yekununa karşı şükür ve hamd demek olan namaz emredilmiştir.” (Sözler 37)
Bir günün değişik zamanlarına yüklenen namaz, o vakitlerin bir gün içinde önemli değişim anları olduğu içindir. Sabah önemli bir vakit hem de Allah’ın saltanatının tezahür anı, öğlen, ikindi, özellikle akşam bir günün kapanış anı, saltanatın karanlık ile gizlenmesi, bütün bu seçilmiş vakitlerde Allah’ın saltanatının ilan memuru olan insan bu saltanat ve değişim anlarını ilan etmek için yerine gidip, el bağlayıp saltanatı dile getirmek zorundadır. Çünkü işi odur. “Bediüzzaman kardeşim ben bunlar için yaratılmışım.” der. Değişim anlarında tecelli farklılaşır, göze hitap eden tabiat levhaları değişir ve ona yüklenen ihsan büyür, bütün insan o vakitte bunlara mahal ve mekan ve makes olur. Ezik ve çözük ruh, namazdan bir kral azametinde güç almış olarak döner. Her vakit bir çeşme olan rahmet namaz vakitlerinde bir nehire dönüşür, koşup yıkanan kazanır.
Hepimizin bildiği Akif’in dörtlüğü vardır, toplumun Kur’an anlayışını eleştiren , ironik ötesi bir cümle:
Ya açar bakarız Nazm-ı celilin yaprağına
Ya okur geçeriz bir ölünün toprağına
İnmemiştir hele Kur’an bunu hakkıyla bilin
Ne mezarlıkta okumak ne de fal bakmak için
Koca bir kitabı mezarla özdeşleştirince bizim içimiz mezarlığa döndü, o mezarlıkta hatırlanan kitap olunca biz mezarlık olduk. Kur’an’a onun bütün dini ve sanatsal öğeleri ile bakan adam kimdir , kim olsun Bediüzzaman. Bu bir melankolik cümle değil, ben hergün bir iki cüz okurum, bugün yine bir cüz okudum yürüyerek, Kur’an-ı Azimüşşan’daki estetik kaynaklı yorumlar ve ayetlere ve kelimelere bakıyorum ve işaretliyorum.
Kur’an’ın Sanat ve Estetik Düzeni diye bir kitap düşünüyorum, Bediüzzaman ve Kur’an ve estetik ve sanat felsefesi kitaplarından edindiğim bilgi ile. Bizim hocalarımız, Kur’an’ı bir ibadet kitabı olarak anlattılar. Onun sanat düzeni üzerinde bir vaaz dinlemedim hayat boyu, ne zaman Estetik ve Sanat okudum, Bediüzzaman’a baktım, bir okyanusa düşmüş küçük bir uçan canlı gibi, garkoldum, sonra Kur’an okurken Bediüzzaman’ın Kur’an daki bütün estetik ve güzellik ve sanat kaynaklı kelimeleri kullandığını gördüm. Şimdi onları işaretliyorum, Allah nasip ederse bu yapılmayan şeyi düşünüyorum değil yapmaya başladım.
Kur’an da hüsün, Ahsen, Tahsin, Muhsin, Hüsna ve bu kelimenin iştikakı olan çok sayıda ayet var. Estetik tarihinde olmadık bir şekilde Allah’ı Zülcelal davranışlardan eylemlerden, durumlardan, yaratıklardan, kozmik görüntülerden daha çok şeyden bahsederken bahsi güzellikle bağlantılı anlatıyor. “Ve hüvellezi halekessemavatı vel ardi fi sitteti eyyam ve kane arşühü alel mai liyeblüveküm ahsene amele ve lein kulte inneküm mebusüne minbadilmevti leyekulünellezine keferu in haza illa sihrün mübin” 221/7 Meali “Hem O’dur ki gökleri ve yeri altı günde yarattı. Bundan önce ise Arş’ı su üstünde idi . Bu kainatı yaratması sizden hanginizin daha güzel iş yapacağını ortaya koymak içindir.” Ayetin içinden bir kısmını aldık. Koca kainat bizim “ahsene amelen” güzel değil daha güzel işler yapmamız için. Kelime iş üzerinde odaklanmış, iş içine ibadet de girer bütün diğer dünyevi faaliyetler de, en güzel camii şerifi kim kapmış Sinan, o güzel camii yapmakla Allah’ın kainatı yaratma nedenine en güzel mukabele etmiş olur. Şimdi biz ulemamız ve hocalarımız buradaki ahsene amelen sözünü sınırlamışız hayata açmamışız Kur’an diyince de özellikle ulemamız hep cami, mescid, ibadet ve cennet cehennem akla gelmiş. Müslümanı ve Kur’an dini camiye hapsetmişiz, o da bizi dünyaya hapsetmiş.
Bir başka ayet de güzel kelimesi değişik bir perspektiften kullanılmış. “Nahnü nekussü aleyke ahsenel el kasasi bima evheyna ileyke Hazal Kur’an’a ve in künte min kablihi leminelgafiline” (234/3) “Biz Kur’an’ı sana vahyetmekle geçmiş ümmetlerin bir takım haberlerini en güzel şekilde beyan ediyoruz. Şu bir gerçek ki daha önce senin bundan hiç haberin yoktu” Kur’an bir tarih kitabı değildir, ama Kur’an geçmiş ümmetlerin olaylarını insanlara ders olsun diye anlatır, onlara bakıp o hareketleri tekrar etmesinden diye. İnsanlık tarihi tarihi bir şehamet ve azamet göstergesi olarak göstermiş, ne kadar çok insan öldürüp, ne kadar çok coğrafyaya hükmetmiş ise garetkir hükümdarları tarihin üst başına asmış beşer tarihi, Attila, Timur, Cengiz ve başkaları gibi. Bediüzzaman Kur’an’ın bahsettiği olaylar için bir kelime kullanır, modern eleştiri de bunu kullanır, nukleos occurance, yani çekirdek vaka. Allah Yusuf ve Yunus ve diğer peygamberlerin hayatının çekirdeği yani onun üstüne kurduğu hayatının temel vakasını almış ve onu açarak bir ağaca çevirmiş. Bir balık yutma olayı, bir kadının Hz Yusuf’a musallat olması. Şimdi Allah Yunus ve Yusuf (a.s) hayatlarının en güzel kısmını yani en faydalı ve etkili mesaj olan yönlerini almış, burada Allah en ideal yeri ve noktayı bulması noktasında “en güzel şekilde” sıfatını kullanmış, burada güzelden doğan kelimeye daha değişik bir alan koymuş, sadece Peygamber olayları içinde anlatılması için seçilen olaylar Allah’ın bizim için olayları nasıl seçip ayıkladığını gösteriyor, bakıyor ve bize en gerekli yeri anlatıyor. Ne kadar her konuda ideali bulan bir anlatıcı Allah ı Zülcelal. Kur’an da anlatılan olayların idealliği bir harika çalışma olur.
“Ve caüala kamisihi bidemin kezibin kalebelsevveletleküm engüsüküm ermen ve sabrün cemilün vallahül müstaeanu ala matesifun”(236/18) “Onlar Yusuf’un gömleğine sahte kan bulaştırarak getirmişlerdi. Babaları Yakup “hayır dedi nefisleriniz sizi aldatmış, bu işe sevketmiş. Artık bana düşen ümitvar olarak güzelce sabretmektir. Ne diyeyim sizin bu anlattıklarınız karşısında Allah’tan başka yardım edebilecek hiç kimse olamaz.” Burada güzel kelimesi yerine cemil kelimesini kullanmış, Cemil, cemal, kemal ve azamet Kur’an’ın da estetiğin de temel üç çekirdek kelimesidir. Onların ayrıntısı uzun sürer. Allah burada feryatsız, şikayetsiz, soğukkanlı ve mütevekkil bir şekilde belayı karşılamayı güzel sabır olarak ifade ediyor. Burada Kur’an’daki kelimelerin başka bir güzel kelimesine geçtiğini görüyoruz.
Kur’an’ın davranışlara dönük yorum düzeni hep güzel kelimesinin iştikaklarından, benzerlerinden doğan kelimelerle ifade edilmiş. “Kalu inneke la ente Yusuf’u kale ene Yusuf’u ve haza ehi kadmennellahu aleyna innehu men yetteki ve yesbir feinnellaha layüziu ecrel muhsinin”(245/90) Bir kısmı, “Allah da böyle güzel hareket edenlerin mükafatını asla zayi etmez” Burada hüsn kelimesinden doğan ve Kur’an’da çok tekrar edilen hatta Muhsinler diye bir taifenin tavsif edildiği kelime . Muhsin, “Sözlükte iyilik eden, iyi davranan, iyi ameller işleyen ve yaptığını iyi yapan kimse” demektir. Kur’an’a göre bir insanın Muhsin niteliği kazanabilmesi için mümin Müslüman (Maide) Müttaki (Ali İmran, Zariyat, Mürselat) Salih ameller işleyen (Tevbe) Hayar ve hasenat sahibi (ahyar)(Hud) İnancında , özünde , sözünde ahlakında,söz, fiil ve davranışlarında dosdoğru, müstakim, sabırlı(Hud , Yusuf) ve İhlaslı olması gerektir. Kur’an da Muhsinler şöyle tanıtılmıştır. “Bunlar hikmetli kitabın ayetleridir. Muhsinler için yol gösterici ve tahmettir. Muhsinler namazlarını dosdoğru kılan, zekatlarını veren ve ahirete yakinen iman eden kimselerdir. Onlar Rableri tarafından gösterilen doğru yol üzerindedirler ve onlar kurtuluşa eren kimselerdir.” (Lokman 31/2-5)
Kur’an’da Muhsin insan çok övülmüştür. Allah Muhsinleri sever (Bakara) Kim Muhsin olarak yüzünü, özünü Allah’a teslim eden ve Allah’ı birleyen olarak İbrahim’in dinine uyan insandan daha güzel kim olabilir (Nisa) Kim Muhsin olarak yüzünü özünü Allah’a teslim ederse onun mükafatı Rabbi’nin yanındadır. (Kur’an Kavramları Sözlüğü , 176) Onlara korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir. (Bakara) Ayetleri bu gerçeğin ifadesidir. Şimdi Allah’ın kitabında sanat ve estetik ve dini , dünyevi nitelikli işlerin tamamını güzel yapan insanın Allah yanında itibarı ne kadar büyük. Demek Allah da güzellik üzerine kurmuş yorum dünyasını, insanlar da . Batı sadece sanat eserinin güzel nitelikleri üzerin sanat felsefesini kurmuş ama bizim doğu yorumcuları Kur’an gibi çok yüce bir estetik ve güzel talebe olan kitabın estetik yorumlarını yapmamış bu kadar güzel kelimesinden doğan yorumları görememezlik etmiş, Kur’an dan sanata açılan Kur’an ve Güzellik ve Sanat felsefesi yapmamış, hem Romaya Atina’ya kıblelimizi çevirmiş onların kuru sanat ve güzellik felsefelerine kaselisliğini yapmışız. Fethi Benislama Kur’an’ın çağın mantığına uygun yorumu olmadığı için geri kaldığımızı söyler. Bediüzzaman bunu hisseden tek adamdır, bugün hala ülkemizde bu büyük kitap klasik maziden gelen bir yorum düzeni ile anlatılır .
Muhsin yaptığı her işi güzelce yapan demek, bunlar din içinde bir özel taife. Ve Allah işlerini böyle en güzel şekilde yapan insanların ücretini zayi etmez, yeter ki o işini güzel şekilde yapsın, demek çirkin işler ücretsiz işlerdir, ayrıca azab verici işlerdir. Burada güzel kelimesi daha değişik bir şekilde kullanıldı.
Ahsene külle şeyin haleke, (Secde 32/7) Allah her şeyi en güzel şekilde yarattı. Kur’an’ın estetik düzeni üzerine en can alıcı kelimeyi seçmiş Bediüzzaman. Benim gibi bir gariban gibi bakmaz elbette O. İzahını alıyorum buraya.
“İkinci Nokta:
âyetinin bir sırrını izah eder. Şöyle ki:
Herşeyde, hattâ en çirkin görünen şeylerde, hakiki bir hüsün ciheti vardır. Evet, kâinattaki herşey, her hâdise, ya bizzat güzeldir, ona hüsn-ü bizzat denilir; veya neticeleri cihetiyle güzeldir ki, ona hüsn-ü bilgayr denilir. Bir kısım hâdiseler var ki, zâhiri çirkin, müşevveştir. Fakat o zahirî perde altında gayet parlak güzellikler ve intizamlar var. Ezcümle:
Bahar mevsiminde fırtınalı yağmur, çamurlu toprak perdesi altında, nihayetsiz güzel çiçek ve muntazam nebâtâtın tebessümleri saklanmış. Ve güz mevsiminin haşin tahribâtı, hazin firâk perdeleri arkasında, tecelliyât-ı Celâliye-i Sübhâniyenin mazharı olan kış hâdiselerinin tazyikinden ve tâzibinden muhâfaza etmek için, nazdar çiçeklerin dostları olan nâzenin hayvancıkları vazife-i hayattan terhis etmekle beraber, o kış perdesi altında nâzenin, taze, güzel bir bahara yer ihzar etmektir. Fırtına, zelzele, vebâ gibi hâdiselerin perdeleri altında gizlenen pek çok mânevî çiçeklerin inkişafı vardır. Tohumlar gibi neşv ü nemâsız kalan birçok istidad çekirdekleri, zâhiri çirkin görünen hâdiseler yüzünden sünbüllenip güzelleşir. Güyâ umum inkılâblar ve küllî tahavvüller birer mânevî yağmurdur.
Fakat insan, hem zâhirperest, hem hodgâm olduğundan, zâhire bakıp çirkinlikle hükmeder. Hodgâmlık cihetiyle, yalnız kendine bakan netice ile muhâkeme ederek şer olduğuna hükmeder. Halbuki, eşyanın insana âit gàyesi bir ise, Sâniinin esmâsına âit binlerdir. Meselâ, kudret-i Fâtıranın büyük mu’cizelerinden olan dikenli otları ve ağaçları muzır, mânâsız telâkkî eder. Halbuki onlar, otların ve ağaçların mücehhez kahramanlarıdırlar. Meselâ, atmaca kuşu serçelere tasliti, zâhiren rahmete uygun gelmez. Halbuki serçe kuşunun istidadı, o taslit ile inkişaf eder. Meselâ, “kar”ı pek bâridâne ve tatsız telâkkî ederler. Halbuki, o bârid, tatsız perdesi altında o kadar hararetli gàyeler ve öyle şeker gibi tatlı neticeler vardır ki, tarif edilmez.
Hem insan, hodgâmlık ve zâhirperestliğiyle beraber, herşeyi kendine bakan yüzüyle muhâkeme ettiğinden, pek çok mahz-ı edebî olan şeyleri, hilâf-ı edeb zanneder. Meselâ, âlet-i tenâsül-i insan, insan nazarında bahsi hacâletâverdir. Fakat şu perde-i hacâlet, insana bakan yüzdedir. Yoksa, hilkate, san’ata ve gàyât-ı fıtrata bakan yüzler öyle perdelerdir ki, hikmet nazarıyla bakılsa ayn-ı edebdir, hacâlet ona hiç temas etmez.
İşte, menba-ı edeb olan Kur’ân-ı Hakîmin bâzı tâbirâtı bu yüzler ve perdelere göredir. Nasıl ki bize görünen çirkin mahlûkların ve hâdiselerin zâhirî yüzleri altında gayet güzel ve hikmetli san’at ve hilkatine bakan güzel yüzler var ki, Sâniine bakar; ve çok güzel perdeler var ki, hikmetleri saklar; ve pek çok zâhirî intizamsızlıklar ve karışıklıklar var ki, pek muntazam bir kitâbet-i kudsiyedir(18 Söz)
Bediüzzaman her şeyin güzel olduğuna bir yol bulmuş, kimi dolaylı kimi direk güzellikler diyerek güzeliği bütün kainata, kozmik ve insani faaliyetlere ulaşan bir derinlikte izah etmiştir. Estetik tarihinde Bediüzzaman’ın bu güzel tasnifi yok, onlar, yüzyıllarca çirkini nereye koyacağını düşünmüş durmuşlardır. Şeytana hep çirkin diyen batı düşüncesi ve ilahıyatı ve bizim tasavvuf düşüncemize karşı Bediüzzaman “Şeytanın icadında cüzi şerler ile beraber pek çok makasıd-ı Hayriye–i külliye vardır” demiş demonik güzelliği saf güzellikten daha mükemmel göstermiştir. Çünkü saf güzellik Allah’a hastır, bir çiçek ve bir kelebek, ama insanın güzelliği çirkinle mücadeleden sonra olduğu için bir iradi tutum vardır. Bu büyük bütün okyanusların birleştiği bir mana ummanından bir nebze. Bediüzzaman bir talebesine “Siz kime hizmet ettiğinizi biliyorsunuz” demiş. Evet öyle ….
Hem psikanalitik hem de psiko sosyal bir tahlil yapmış. Tam on iki insan tipi çizmiş, altısı insana ait altısı topluma dönük ağırlıklı yine insana ait marazi ve olumsuz tipler, bad men, oppozite men, kötü adamlar.
1- C e h a h e t A ğ a , cehalet sıfatı ile ağa mizacı arasında bağlantı kurmuş. Cehaleti en iyi ağaların tutumu sergiler. Sadece diretir, direnir, istediği veya emrettiği şeyin akıl ve sair denge unsurlarını düşünmez.
2-İ n a d E f e n d i , Efendilik de bir ruh hali , bir insan bir işin efendisi oldu mu , hak ve hakikattan ziyade efendiliğinin devamında inad eder, inad ile bu ruh hali arasındaki bağlantıyı ifade etmiş, inatçı insan ile efendilik arasında bağlantı kurmuş. Ruh hali ile insan kişilikleri arasında bağlantı kurmuş.
3-G a r a z B e y , kelimelerin ruhuna derinlikli nüfuz etmiş. Garaz bir insana zarar vermek isteme, garaz bir farklılıktan , sıra üstülüğe karşı insanda oluşan , daha çok beceriksiz insanda oluşan tahrip hissi onun ile beylik arasında bağlantı kurmuş. Bey beyliğinin idamesi için ne olursa yapar, azıcık beylik gördüğünü tahrib eder.
4-İ n t i k a m P aş a’nın , affetmemek ve üstüne üstlük bir de intikam almak da paşa sıfatını takınmak gibi bir vasıf .
5-T a k l i d H a z r e t l e r i ‘nin , bir yenilik icad edemeyip, ancak başkalarını taklid ile kendini isbat etmek isteyen suri ve seçici takınılan ve kişi üzerinde sırıtan durum onu da hazret ünvanına benzetmiş, hazretlik de zaman zaman takınılan bir tavırken her durumda olunca taklid oluyor.
6-M ö s y ö G e v e z e l ik , Gevezelik bir gayeye matuf olmayan boş konuşmalar, sonuçsuz bürokratik ve gündelik , güya yönetmek maksadıyla yapılan onca konuşmalar demek. Sonuçsuz ve hedefsiz konuşmalar, mösyö saygınlığı alıyor, ama ortada bir şey yok. Psikopatolojik insani durumlarla, marazi davranışla insanlar arasında kurulmuş zihinsel empatilerden ortaya çıkarılmış insan tipleri roman eşhası gibi. İşin arkasında insanları denetleyen ve gözetleyen ve onları bu kadar şaşırtıcı kategorize eden bir zeka ve yorum hayret etme istersen.
Bu altı şey için ne diyor. …bunların /taht-ı riyasetlerinde insan milletinden menba-ı saadetimiz olan meşvereti inciten bir cemiyettir.
Meşveretleri meşveret olmaktan çıkaran bu tavır ve tutumlar. Cehaletin ağa tavırları, inadın sürekli efendilik taslaması, birine veya birkaçına iş yaptırmama garazkarlığı, intikam düşüncesi ile olayı kendi mecrasına çekme, bilmemek üretmekten ziyade taklid etme, ve boş saatlerce konuşmalar, bunlar ile meşveret yapılmaz diyor. Her yanımız bu tür insanlarla dolu, eğer Bediüzzaman’a göre yaşansaydı , efkarı nerelere varırdı. Metinle davranış arasındaki uçurumlar trajik boyutlarda.
Diğer altı tipi sayalım;
7-Beni beşerde ona intisap eden; bir dirhem zararını bin lira milletin menfaatine feda etmeyen,
8-Hem de menfaatini ızrar-ı nasta gören,
9-Hem de muvazenesiz, muhakemesiz mana veren,
10-Hem de meyl-i intikam ve garaz-ı şahsisini feda etmediği halde mağrurane millete ruhunu feda etmek davasında bulunan,
11-Hem de beylik ve tavaif-i müluk mukaddemesi olan muhtariyet veya istibdad-ı mutlak manasıyla bir cumhuriyet gibi gayr-i makul fikirlerde bulunan,
12-Hem de zulüm görmüş, kin bağlamış, hürriyet ve meşrutiyetin birinci ihsanı olan af ve istirahat-ı umumiyeyi fikr-i intikamına yediremediğinden herkesin asabına dokundurmakla , ta heyecana gelip terbiye görmekle teşeffi etmek isteyenlerdir.
Bunlar “efkarı teşviş eden hürriyet ve meşrutiyeti takdir etmeyen”lerdir. “K i m l e r“dir diyor.
Bir insanın büyüklüğü, diğerlerinin küçüklüğü. Onun büyüklüğünü anlatmaya kelime ara, ben ve benim gibilerinin küçüklüğüne kelime bul, sagir, suğra, hurde, vesaire . Yakup Kadri Mondros mütarekesi yıllarının İstanbul’undaki tipleri anlatır, nasıl berbat bir bataklıkta olduğumuzu ve ondan sonra da imparatorluğun nasıl Orta Anadolu da birkaç vilayeti tıkıldığını anlatır. Ufku küçülen devlet adamanın ülkesi de küçülür, ama işte yukarıdaki küçüklüklerden dolayı. Bozulmuş bir milletin dejeneresi. Cumhuriyeti 1922-23 de ilan etmişiz ama şu yukardaki haller yine yönetenlerden silinmemiş, zahiren bir idare, bu yüzden gerçek hürriyeti yüz yıl sonraya ertelemiş Bediüzzaman 2008. Sandık demokrasisi sandıktan çıkmadan adamı seçmiş, sandıktan çıkacak belli, ağa hazretlerinin tensiplerine göre. Pekmez yazılı şişeden zehir çıkmış, başbakanları asmış, insanları ipte sallamadan beter eden, sandığın bir takım güçlerin kucağında sihirbaz başlığı gibi durduğu ülke. O gün meşrutiyet meşveret ve hürriyet sonra cumhuriyet vesaire. Bediüzzaman’ın kelimeleri hamileliği bitmeyen sürekli doğuran canlılara benziyor, bir mana everesti. Bu on iki tipten bir tiyatro çıkar, sinema çıkar, roman çıkar çıkar da çıkar ama ders çıkar mı , belki o da çıkar. Ya bu çıkar kelimesi ondan çok şey çıkar. Neler yıkar neler yıkar, nice insanlar o kelimenin altında yatar, yatar, yatar.
Bediüzzaman “Göz bir hassedir ki ruh bu alemi o pencere ile seyreder”diyor. Alemi seyretmek görevi olan gözün , ilk gözüne çarpacak güzelliklerdir. Bir başka cümlesinde ise “Güzelliğin bütün envaını fark eden insan gözü” der. Gayesi görmek olan göz güzelliklerin nevilerini bilmesi gerekir, demek gözün arkasında güzelliklerden anlayan bir fıtri, ilahi, doğuşsal bir güzelliklerden anlama merkezi var. O merkez güzelliğin temel unsurları olan , orantı, ölçü, denge, uyum, armoni gibi değerlendirme tarzlarını içinde taşır. İnsanlar doğduklarında bu değer ölçüleri ve kategorileri asgari düzeyde taşırlar. Ama estetik ve güzellik konusunda ders alanlar, sanat felsefesi okuyanlar bu güzellik nevileri daha iyi görürler ve değerlendirirler. Bediüzzaman güzellik nevilerini estetik tarihinde olmadık bir biçimde genişletir. Onun Dördüncü Şua isimli eserinin Altıncı Mertebe-i Nuriye-i Hasbiye isimli bölümü, bütün dünyanın büyük estetikçilerinin çok ötesinde bir güzel muhiti belirler. Bu bahsin tahşiyesi ve yorumu bir kitap olacak kadar büyüktür, ama estetik okumak şartı ile bu bahisler çözülebilir.
Buradaki kısmı alalım. “Kainatta bulunan bütün güzelliklerin envaı ve çeşitleri gayb alemi arkasında tecelli eden ve kusurdan mukaddes, maddeden mücerred bir cemalin esma vasıtasıyla cilveleri ve işaretleri ve emaratlarıdırlar.
Malumdur ki her şeyin hüsnü kendine göredir, hem binler tarzda bulunur ve nevilerin ihtilafı gibi güzellikleri de ayrı ayrıdır. Mesela göz ile hissedilen bir güzellik, kulak ile hissedilen bir hüsün bir olmaması ve akıl ile fehmedilen bir hüsn-i akli, (akli güzellik) ağız ile zevkedilen bir hüsn-i taam (taamın güzelliği) bir olmadığı gibi, kalp ve ruh ve sair zahiri ve batıni duyguların istihsan ettikleri ve güzel hissettikleri güzellikler , onların ihtilafı gibi muhteliftir.” (Şualar, 67) Batı estetiği sadece nesnelerin , resmin, şiirin, mimarinin, plastik sanatların matematik ve geometrik nisbetlere dayanan güzelliklerini anlatır. Bediüzzaman onları bildiği için güzelin muhitini genişletir. Güz, kulak, akıl, ağız, kalp ve ruh’un ötesinde ve sair diyerek diğer güzellik çeşitlerini de ihata eden bir genişlik gösterir. Buraya batıni ve zahiri güzellikleri de ilave eder, sınırları belirlemek cidden güçtür.
Daha çok beş duyu gibi çok belirli güzellik kıstasları olanların ötesinde diğer güzellik nevilerini sayar ki buralarda filozoflar ve estetikçiler bir şey söylemişlerdir diyemeyiz.”İmanın güzelliği ve hakikatın güzelliği ve nurun hüsnü ve çiçeğin hüsnü ve ruhun cemali ve suretin cemali ve şefkatin güzelliği ve adaletin güzelliği ve merhametin hüsnü ve hikmetin hüsnü ayrı ayrı oldukları gibi, Cemil-i Zülcelal’in nihayet derecede güzel olan Esma-ı Hünsasının güzellikleri dahi ayrı ayrı olduğundan , mevcudatta bulunan hüsünler ayrı ayrı düşmüş.”(Şualar 67)
İman
Hakikat
Nur
Çiçek
Ruh
Suret
Şefkat
Adalet
Merhamet
Hikmet
Tam on güzellik kategorisi daha. Dayanılmaz bir muhit çizmiş Bediüzzaman. Bunların her birine insanlık tarihi ve İslam tarihi, sanat tarihinden örnekler versek bir estetik kitabı olur. Bediüzzaman kayda alınmaz bir büyük gözlemcidir. İşte delili bu metindir.
İmanın güzelliğini anlayana kadar asırlar kan gölüne dönmüş, Peygamberinin imanının güzelliği bütün diğer güzelleri yetiştirmiş mektebinde, Ebubekir, Ömer; Hakikat’ın güzelliği imanın güzelliğinden doğan bir güzellik türü. Haşir hakikatının güzelliği insanlığı neler getirmiştir, onu da kendisi anlatır. Melekler hakikatı anlaşılınca insanlığa neler getirmiştir, ya Mirac’ın hakikatı sonu gelmez güzellikler zinciri. Birde Bediüzzaman’ın hakikatlara getirdiği yeni bakış açıları ve tozlanmış hakikatı cilalaması o da daha derin bir bahis. Nur cami bir kelime yer yüzünü aydınlatır, yüzümüzü aydınlatır, cihanın bütün güzelliklerini gösterir.Çiçek, Bediüzzaman çiçeğe “tebessüm eden ilahi güzellik” der. Bütün çiçekler perde arkasında kendini ihsas ettirmek isteyen bir İlahın güzelliğidir. Kulağa benzeyen yapısı bize neler telkin eder. İnsan ruhu rencide edilmedi mi bütün güzelliklerin kaynağıdır, işte Bediüzzaman’ın ruhu, ve ruh inceliği ve eserlerinin inceliği. Suret’in geometrik uyumlu güzelliği, bütün şarkılar ve şiirler, onlardan doğmuş. Şefkat, Ana’nın şefkati, anaların yavrulara şefkati. Adalet’in güzelliği işte Ömer. Merhamet’in güzelliği işte Ebubekir Efendimiz, Hikmet’in güzelliği işte Bediüzzaman’ın hikmet okyanusu ve bizdeki tecellileri.
İnsan’in temel argümanı mana içinde yoğrulmaktır, siyasi mesail öyle cazibeder bir elbise ile dolaşır ki insanı kendine yabancılaştırır. İnsan anlar ama vakit geçer, Bediüzzaman “Bu zamanda siyaset ruhları anavar etmiştir”der ki elhak doğrudur.
Deha, zihnî yetenek yanında esrarlı bir gücü temsil eder. Gerçekleşmiş başarılarla kendini gösteren olağanüstü yüksek kabiliyet anlamına gelir. Veraset gibi doğuştan gelen birşey değildir. Nicelik ve nitelik açısından istidattan farklıdır. Deha, özgünlük ve yaratıcılık, daha önce araştırılmamış alanlarda düşünüp çalışarak dünyaya ancak bu yolla kazanabileceği bir değer katmak gibi öğeleri de içine alır.
Dâhilerin eşsiz katkıları genellikle belli bir alanda ortaya çıkar, ama bu kişilerin daha önceki gelişmelerini konu alan araştırmalar genel zekâ düzeylerinin de olağanüstü yüksek olduğunu göstermiştir.
AKIL ÇABA ÇALIŞMA
Deha, farklılığından dolayı sıradan toplumla çatışma içindedir. Anlaşılmaz; anlaşılması, onun bağımsızlığının onaylanmasıyla ona mesafeli durmaktır. Dehanın sistematik biçimde incelemesine öncülük eden Galton, dehayı her insanda değişik ölçülerde bulunan üç birleşik özelliğin; ‘akıl, çaba, çalışma’nın aşırı boyutlara ulaşmasıyla tanımlayan bir teori geliştirmiştir.
Deha hem irsî, hem de çevre etmenlerinin mahsulüdür. Olağanüstü başarılarındaki gizli esrarlı güç irsîdir, ama bu esrarlı gizli gücün sonuç vermesi, meyve vermesi imkânlara, eğitime, çalışmaya bağlıdır.
BÜYÜK SANAT ESERLERİNİN DOĞMASI
Dâhice bir kabiliyetin olgunlaşma sürecinin, bu kabiliyete sahip kişilerin bir insan olarak sürdürdükleri yaşamlardan az çok yalıtılmış olarak gerçekleşen bir iç süreç olduğu inancı hayli yaygındır. Bu düşünce büyük sanat eserlerinin doğmasının sanatçıların sosyal varoluşlarının, yani bir insan olarak insanlar arasındaki gelişimleri ve yaşantılarından bağımsız olduğu düşüncesiyle bağlantılıdır.
Bediüzzaman üretirken başka bir insan, yaşarken başka bir insandır. Buna bağlı olarak Bediüzzaman’ın sanatçı kişiliği ile insan Bediüzzaman’ın ayrılığı vurgulanır. Bunu kendi de vurgular. “Ben çekirdek gibi çürüdüm ve kurudum. Bütün kıymet ve hayat ve şeref, o çekirdekten çıkan şecere-i Risale-i Nur ve mucize-i maneviye-yi Kur’âniyeye geçmiş biliyorum.” (Külliyat, s. 941)
Bediüzzaman’ın hayatı gözden geçirilirse onun sıradan insandan çok yüksek niteliklere sahip olduğu görülür. Dehalar birkaç yüzyılda yeryüzüne çok sınırlı sayıda gönderilirler. Peygamberler, büyük filozoflar, büyük sanat adamlarının hayatında erken inkişaf, bir deha belirtisidir.
KRALLIK AKADEMİSİ YARIŞMASI
Bütün dehalar çocukluğunda şaşırtıcıdır. Picasso henüz 14 yaşındadır. Güzel Sanatlar Okulu’nun sınavlarına girer. Pablo hünerini gösterdiği zaman jüri büyük bir şaşkınlığa uğrar. Ufaklık bir gün içinde öğrencilerin yaklaşık bir ay içinde bitirmeleri gereken tüm sınav aşamalarını tamamlamıştır. Ve bunu öylesine büyük bir ustalıkla, doğrulukla yapmıştır ki, jüri üyelerinin tekinin bile kafasında tereddüde yer kalmamıştır. Bu çocuk bir mucizedir.
Pablo, sadece altı yaşında iken Krallık Akademisinin yarışmasına katılır. En az Barcelona’daki kadar baş döndürücü bir başarı La jonda’da olduğu gibi tek bir günde olağanüstü desenlerin hepsini tamamlamıştır (Marie Laure Bernedac, Picasso: Deli Dahi, s. 23).
Schelling, on yaşını doldurduktan sonra Nürtingen’deki Latince okuluna gitti. Orada bir yıl bile geçmeden öğretmenleri onun bu okulun sınırlarını çoktan aştığını söylediler. (Ömer Naci Soykan, Schelling Felsefesinde Bir Araştırma, s. 202)
Bediüzzaman, daha çocukluktan, farklı olduğunu fark eder.
“Küçükten beri halkların mallarını hediyelerini kabul edemiyordum, ihtiyacımı izhara tenezzül edemiyordum. Beni bilenler gibi ben de çok hayret ederdim. Şimdi hâssaten birkaç sene zarfında anlaşıldı ki, Risale-i Nur’un dehşetli bir mücahedesinde tamah ve mal yüzünden mağlub olmamak ve itiraz gelmemek için o halet-i ruhiye bize ihsan edilmişti. Yoksa düşmanlarım o cihetten büyük bir darbe indirecektiler” (Külliyat, Emirdağ Lahikası, s. 1699).
Mozart’ın, Hugo’nun, Picasso’nun çocukluklarında da böyle kimseye ihtiyaç arz etmeme ve müstağni durma özellikleri görülür.
Bediüzzaman’ın çocukluğu bir dâhide olan bütün özelliklere sahipti ve bunlar hayatı boyunca devam edecek özelliklerdi.
İKİŞER İKİŞER GELSİNLER
Cesareti: Hizan şeyhinin yaylasında tahakküme tahammülsüzlüğü, dört talebe ile geçinmemesine sebeb oldu. Bu dört talebe birleşip kendisini daima taciz ettiklerinden bir gün Şeyh Seyyid Nur Muhammed Hazretlerinin huzuruna çıkıp izhar-ı acz etmeden, arkadaşlarını şikâyet etmeyerek şöyle dedi. “Şeyh efendi, bunlara söyleyiniz, benimle dövüştükleri vakit dördü birden olmasınlar, ikişer ikişer gelsinler.” Seyyid Nur Muhammed, küçük Said’in bu mertliğinden hoşlanarak: “Sen benim talebemsin, kimse sana ilişemez!” buyurdu.” (bkz. Tarihçe,s.31)
Enver Paşa’nın emri ile Şarkta milis alayları kurulması teklif edilir. Bediüzzaman Anadolu’dan topladığı beş bin kadar gönüllü genç kişiyi harp sanatında eğitir ve bu gençler ‘Keçe külahlılar’ diye meşhur olurlar. Eşref Edip Fergan, “İngiliz işgali yıllarında Zeyrek’te bir evde toplanarak Bediüzzaman’dan komitecilik dersleri aldığını anlatır.” (bkz. Son Şahitler, c. 1, s. 170)
ZEKÂ İLE HAFIZA BİRLİKTE
Hâfızası: “Herhangi bir kitabı eline alırsa, anlardı. Yirmi dört saat zarfında Cem’u’l-Cevâmi, Şerhü’l-Mevâkıf, İbni Hacer gibi kitapların iki yüz sahifesini kendi kendine anlamak şartıyla mütalaa ederdi” (Tarihçe, s. 34).
“Molla Fethullah ‘Hıfzınız nasıldır? Makamat-ı Haririye’den birkaç satırını iki defa okumakla hıfzedebilir misiniz?’ diyerek kitabı uzatır. Molla Said alarak, bir yaprağını bir defa okumakla hıfzetti ve okudu. Molla Fethullah: ‘Zekâ ile hıfzın ifrat derecede bir kimsede tecemmuu (toplanması) nadirdir’ diyerek hayrette kaldı. Bediüzzaman orada iken, Cem’u’l-Cevâmi kitabını günde bir-iki saat iştigal etmek üzere bir haftada hıfzetti.” (Tarihçe, s. 37)
Bediüzzaman’ın hâfıza gücüne bir delil de Kâmus-ı Okyanus’u Bâbü’s-Sin’e kadar ezberlemesidir. Ne fikre binaen kamusu hıfzettiği sorulduğunda: “Kâmus her kelimenin kaç mânâya geldiğini yazıyor; ben de bunun aksine olarak her mânâya kaç kelime kullanıldığını gösterir bir kâmus vücuda getirmek merakına düştüm’ cevabında bulundu” (Tarihçe, s. 39).
EŞ ANLAMLI KELİMELER
Bu tutumunu eserlerinde kullandığı dil ortaya koyar. Aralarında az da olsa anlam farklılıkları olan eş-anlamlı kelimeleri çokça kullanır. Edebiyatımızda bu kadar eş-anlamlı kelimeyi bir arada kullanan bir yazar yoktur.
Bir örnek verelim: “Mevt adem, idam, fena, hiçlik, failsiz bir inkıraz değil; belki bir Fail-i Hakîm tarafından, hizmetten terhis ve tahvil-i mekân ve tebdil-i beden ve vazifeden paydos ve haps-i bedenden azad etmek ve muntazam bir eser-i hikmet olduğu…” (Külliyat, s. 310).
Burada, ölümü anlatırken onu tasvir ve belirleme için on iki kelime kullanır. Bunların altısı eş-anlamlı, diğer altısı da zıt-anlamlıdır.
Korkusuzluğu
“Molla Ahmed-i Hani Hazretlerinin gündüzleyin bile havf (korku) ile girilen kubbe-i saadetine kapanır, bazen geceleyin de orada kalırdı. Bundan dolayı ahali Bediüzzaman’a ‘Ahmed-i Hani Hazretlerinin feyzine mahzar olmuştur’ diyordu.” (Tarihçe, s. 34)
İlminin derinliği ve yüksekliği:
Kardeşi ile karşılaşması sırasında konuşmaları onun ilimde vardığı noktayı anlatır: “Büyük kardeşiyle ilk görüşmede aralarında şöylece kısa bir muhavere (konuşma) cereyan etti:
Molla Abdullah: ‘Sizden sonra ben Şerh-i Şemsî kitabını bitirdim, siz ne okuyorsunuz?’
Bediüzzaman: ‘Ben seksen kitab okudum.’
Molla Abdullah: ‘Ne demek?’
Bediüzzaman: ‘İkmal-i nüsah ettim ve sıranıza dâhil olmayan birçok kitapları da okudum.’
Molla Abdullah: ‘Öyle ise seni imtihan edeyim?’
Bediüzzaman: ‘Hazırım, ne sorarsanız sorunuz!’
Molla Abdullah, biraderini imtihan eder. Kifâyet-i ilmiyesini (ilmi yeterliliğini) takdir ile sekiz ay evvel talebesi bulunan Molla Said’i kendisine üstad kabul etti ve talebelerinden gizli olarak küçük biraderinden ders almaya başladı. Ve bittabiî, daha evvel okuttuğu kardeşini kendisine üstad yaptığını sezdirmiyordu” (Tarihçe, s. 35).
Aynı konuda şöyle bir olay daha vardır:
“Molla Fethullah, ulemaya: ‘Bizim medreseye gayet genç bir talebe geldi. Her ne sual ettimse bilâtevakkuf (durmaksızın) cevap verdi. Bu yaşta zekâsına ve ilmine ve fazlına hayran kaldım’ diyerek pek çok metheder. Bunun üzerine ulema bir yerde toplanarak Bediüzzaman’ı davet ederler. Bediüzzaman intihab ettikleri (seçtikleri) bütün suallerine bilâtereddüt(tereddütsüz) cevap verirken, Molla Fethullah’ın yüzüne bakıyordu. Sanki kitaba bakıyor gibi kendilerinden okuyarak cevap veriyordu. Bunu gören ulema, Bediüzzaman’ın harikulade bir genç olduğuna hükmedip faziletini takdir ve sena ettiler. Bu hal etrafta işitilir. Ahali kendisine veliyullah derecesinde ihtiram eder (saygı duyar) ve o nazarla bakarlar.” (Tarihçe, s. 37)
Necmettin Şahiner’in Son Şahitler isimli eserinde anlattığı, Bediüzzaman’ın bilgi, cesaret ve mahareti ile her konuda derinliğine dair örnekler sayısızdır. 1907 yılı başlarında gittiği İstanbul’da henüz otuz yaşlarındadır. İstanbul ulemasından çokları onu mağlup etmek için en olmadık yerlerden sorular seçer ve cevap isterler. Hiçbirinde duraklamaz, ani şekilde cevap verir.
Bir gün Fatih Camii avlusunda büyük âlimler bir ilmî meseleyi aralarında çözmeye çalışırken, Bediüzzaman oradan geçerken meselenin ne olduğunu sorar. Ona “Sen işine yürü, bu senin işin değil” derler. O ise konuya etraflı bir şekilde cevap verir. Etrafındakiler hayret içinde susar ve hayretlerini gizlemezler. İstanbul’da zaman zaman Şeyhülislam’ın fetvalarındaki yanlışlıkları bizzat yanına giderek düzeltir.
Diyojen yaşadığı fıçının kapısına gelen İskender’den hiçbir şey talep etmemiş; “Gölge etme, başka ihsan istemem” demiştir.
Meselâ şu olay onun daha küçük yaşta bilgelik uğruna nasıl hayatı tahkir ettiğini gösterir: “Genç, tecrübesiz talebelerden bir kısmı, ilmen mağlup edemedikleri Bediüzzaman’ı kavga yoliyle ıskat etmek teşebbüsünde bulunmuşlarsa da, meseleden haberdar olan Siirt ahalisi kendisini kurtarmak için gelmişler.
Ahali nazarında büyük mevki sahibi olduğu için, derhal muarızların ellerinden kurtarılmış ve bir odaya bırakılmış ise de,
Bediüzzaman mesleklerine olan fevkalade muhabbetinden, muarızları bulunan talebe ve ehl-i ilmin cahillere hedef olmamasını temin için kendisi odadan çıkıp muarızları tarafından telef edilse bile ehl-i ilmin işine cahillerin karışmamasını müdafaa eder.
Bu ihtilafı kaldırmak maksadıyla herhangi bir talebeye: ‘Beni öldürünüz, ilmin haysiyetini muhafaza ediniz!’ diyerek yüzünü çevirmiş ise de hiçbir talebe kendisine hücum etmemiş ve nihayet ihtilaf bertaraf edilmiştir.” (Tarihçe, s. 37)
KENDİSİNİ SIRADAN BİR İNSAN GİBİ GÖRÜR
Hiçbir zaman, hangi olağanüstü şartlar olursa olsun prensiplerinden vazgeçmez, onları feda etmez. Kimsenin yardımını kabul etmez, para almaz, yediğinin parasını verir, minnet almaz. Kendisini sıradan bir insan gibi görür.
Bediüzzaman elli yaşından sonra bir gün pencereden yağmur yağışını seyrederken, Nurs’ta iki yaşında annesinin kucağında da yağmuru seyrederken bugün hissettiklerini hissettiğini söyler.
Bir dâhideki sırların tespiti ve yüceltilmesi zor bir iştir, çünkü deha kuşatılan bir görünüm değildir, bu homojen olmayan yapısı yüzünden deha ortaya çıkmıştır. Sanatçıların hepsi bir imgedir; daha karmaşık olanları, özellikle dahiler, daha karmaşık sembolik imgedirler. Bediüzzaman imgesi bir şablon kişilik olarak yorumlanamayacak kadar girift bir yapıdır. Onun dehası sosyal kaderinin belirleyici ögesidir. Bütün dehalar gibi derin, duygu dolu, yüce ve esrarlıdır. Dâhilere atfedilen gizlilik ve esrarlı oluş onda fazlasıyla mevcuttur. Hapishanedeyken, dua ederken, eserlerini doğuş halinde yazdırırken çok farklı görünümlerde görülür. Hem kendi, hem etrafındakiler olağanüstü görüntülerle karşılaşırlar.
ONUN BAŞARISI KAZANILMIŞ BİR YETENEKTİR GERİSİ ÇALIŞMAKTIR
Bediüzzaman hakkında konuşurken doğuştan dahi, doğuştan getirdiği yetenekleri gibi sözler kolayca kullanılır, ancak bu düşünce ihtiva etmeyen bir ifade tarzıdır. Bir insanın kendine özgü niteliklerinin doğuştan olduğu söylendiğinde, bunların tıpkı saç ve göz rengi gibi genetik koşullu ve kalıtımsal olduğu varsayılır. Bununla beraber bir insanın doğal olarak, Bediüzzaman’ın eseri ve dehası gibi birşey için genlerine işlenmiş bir yatkınlığının olması kesinlikle mümkün değildir. Onun başarısı kazanılmış bir yetenektir, doğuştan gelen kısmı ise sadece bir çekirdektir. İrsiyetin kalıtımın başarıdaki rolü yüzde onlara kadar varır; gerisi çalışmaktır. Onun dehası, bir gelişme sürecinden sonra varılmış noktadır. Üstelik onun çalışması ve başarısı fizyoloji ve biyoloji yasalarını aşan bir keyfiyettir. Gücü tabiat güçlerini anımsatan bir kendiliğindenlik gibidir.
Bediüzzaman bir dahi olarak tanımlandığında gözümüzde canlanan kendine özgü yeteneğini biraz daha açıkça tanımlamak sanırım yararlı olacaktır. Dahi kavramının taşıdığı anlamı belirlemek hiç de kolay değildir. Çünkü dehanın bir kısmı esrarlı ve gizli bir bölgedir. Bununla Bediüzzaman’ın insanların büyük çoğunluğunun yapamayacağı şeyi yaptığı ve onların imgelem güçlerinin ötesinde birşeye sahip olduğu anlatılmıştır. İşte keyfiyeti anlaşılamayan bu yön sayesinde bunlar gerçekleşmiştir.
Bediüzzaman bütün dahiler gibi birşeyi anlık bir şekilde yazmaya karar verince, eserin bütün teknik ve muhtevası ortaya doğuş şeklinde çıkmaktadır. Bu durum diğer dahiler için de geçerlidir.
Mozart için anlatılır: “Diğer insanlarla birlikteyken zaman zaman içinde oluşmaya başlayan bir müzik parçasına gizlice kulak kabartırdı. Ardından, bir anda özür dileyerek dışarı çıkar, bir süre sonra da keyfi yerinde geri dönerdi; bu süre içinde bizim deyimimizle eserlerinden birini bestelemiş olurdu.” (Norbert Elias, Mozart, s. 81)
Bediüzzaman dehadır, bir kere kural koyucudur.
Hiç kimsenin kuralları ile hareket etmez. Hayatının her döneminde onun kendi kurallarını kendi koyan biri olduğu görülür. Bu uzun bir örnekler zincirine neden olur. Çocukluğunda, hapishanede, mahkeme önünde, Çarın amcası Grandük Nikola karşısında, Mustafa Kemal karşısında. Daha küçüklüğünde büyük istidatları ile çevresini büyülemiştir. Deha taklide karşıdır. O hiçbir kimseyi taklit etmemiş, tamamen orijinal bir yaratılış ve telif sahibidir. Bediüzzaman hür ve özgürdür. Hiçbir zaman hürriyetini kısıtlamamıştır, kısıtlamalara da kayıtsız kalmıştır. Büyük bir öğrenme kapasitesine gerek yoktur. Okuduğu süre normal insan açısından çok kısıtlı bir süredir. O özgündür, yani orijinaldir.
Deha yalnız sanatta olanaklıdır. Üstadın dehası belli temalara ve konulara getirdiği yeni ifade ve biçimlerdir. Ruhun bekası, ölüm, haşir ve daha birçok konuda söyledikleri âdeta sanatçı tasarımlarıdır ve özgün imajlardır. Kendisine gelinceye kadarki kuru ve matematik düzendeki ifadeleri kullanmaz.
Mutlak özdeşliğin ifadesi olarak bir sanat eseri ya özgün, orijinal bir sanat eseridir veya hiçbir şey. Onun eseri de özgün ve orijinaldir. Dehanın orta kırat sanat eseri olmaz. Orta kırat eser sahibi deha değildir.
BİR BEN VARDIR BENDE BENDEN İÇERİ
Sanatçının ortaya koyma gücü Tanrı’dan ödünç alınmış bir güçtür.
Sanatçı eserini meydana getirdiği anda olağanüstü bir güce sahiptir. Doğuş bittiğinde güç geri gider. O gücü daimi olarak kendisinde bulundurmaz. Doğuş sırasında sanatçı farklı ve esrarlı gücü elinde bulundurmakla, kendisi de sıradan beşeriyeti aşar. İnsanın yaptıklarının dolaysız nedeni olarak onun Allah’taki bu ebedi kavramı deha denilen şeydir.
Deha içinde kendi beninin dışındaki bir ikinci benin denetimine girer. Sanki deha insanın içindeki ben dışındaki ben olan şey diye adlandırılır.
“Beni bende demen bende değilem, bir ben vardır bende benden içeri” derken,
Yunus bu ikiliği hissetmiştir. O benin kendi denetiminde olmadığını bu ifade gösterir. İlâhî olanı içinde taşıyan dahi kendi yasasından başka hiçbir yasa tanımaz. Deha autonomik kendi yasasını kendi koyandır. Yalnız başkasının yasa koymasından kendini uzak tutar, kendi yasasından değil, çünkü en yüksek yasalılığın olması durumunda ancak dahi vardır. Dahi sanatçı bu kendi autonomisini bilmez. Aslında bunu bilmek onun işi değildir. Çünkü o bilmek için değil üretmek için vardır. Ama bu yasa koyumunu yalnız kendisi autonomik olmakla kalmayıp, aynı zamanda tüm otonominin ilkesine nüfuz eden felsefe onda bilinir. Bundan dolayı gerçek sanatçıların kendi tarzlarında doğa gibi sessiz, yalın, büyük ve zorunlu oldukları her dönemde görülmüştür.
KURALINI KENDİ KOYAR
Bediüzzaman da, anlatılmaz durumlarda kuralını kendi koyar. Otuz yaşında İstanbul’da bütün ulemayla kendi kuralı ile tartışır.
Bekir Ağa Bölüğünden mahkemeye gider, yine kuralını kendi koyar, mahkemeden elini kolunu sallayarak ayrılır.
İşgal İstanbul’unda herkes şehirden ayrılır, Mehmed Akif, Halide Edib ve daha birçoğu şehri terkederken, o çok zor şartlarda kendi kuralları ile mücadele eder ve hesapları değiştirir.
Birinci Meclis’e gelir, şartlar yine zorun zorudur, kendi kuralları ile olmayınca ayrılır, Van’a gider.
Hayatında herkes onun kurallarına boyun eğmiştir: sadece sıradan insanlar değil,
Meşrutiyet,
Mütareke,
Birinci Dünya Savaşı,
Millî Hükümet yılları,
Cumhuriyet yılları, sürgün ve hapishane yılları…
Günlük hayatın içindeyken de kural koyar; mazlumken de, herkesin parmakla gösterdiği dönemde de.
DEHA ALLAHA CİDDİ BAĞLILIKTIR
Dehanın kurucu unsurları hayal gücü ve zihindir; akıl, çaba ve çalışmadır. Dahi deyim yerindeyse Allah’ın mutlaklığı ile bir ilişkidir. Fişi kayıtsıza bağlıdır. Bundan ötürü her sanatçı kendisinin kendine özgü varlığının ebedî kavramı Allah’a ne denli bağlı ise, ancak o kadar çok yaratabilir. Deha Allah’a ciddi bir bağlılıktır. Allah’a o kadar ciddi bir bağlılığı vardır ki, bu samimi bağlılık Allah’tan da samimi karşılık görür. Ayaklarını üstüste atmayı, Allah’ın azameti karşısında kendisi için aykırı bulur. Dizüstü oturur, aksini rahat etmek olarak yorumlar, Allah’tan utandığını belirtir.
Bu çerçevede, evrensellik artık ne denli kendi başına idrak edilirse, deha ne denli sonluluğu sonsuzluğa bağlıyorsa, o derece özgün ve üretkendir. Allah ile kurulan böylesi bir bağ olarak deha, kuşkusuz artık yetenek, kabiliyet veya benzeri bir adla adlandırılacak olan şeyden tamamen ayrıdır.
Bediüzzaman’ın çalışması beşeriyet üstü telakki edilebilir. Barla hayatını görenler anlatır: “Barla’da sekiz sene kadar kalmıştır. Ekser zamanlarını kırlarda, bağ ve bahçelerde geçiriyordu. İki-üç saat kadar uzaklıktaki tenha dağlara ve bağlara çekilir. Nur risalelerini telif eder, bir taraftan da telif ettiği risaleler Isparta ve havalisindeki el yazısıyla çoğaltılıp kendisine gönderildiğinde, bunları tashih ederdi. Bir gün içinde hem tashihat yapar, hem gidip gelme dört-beş saat süren yerlere yaya olarak gider, hem aynı günün üç-dört saatini telifata (eser yazmaya) hasreder ve hem de çok zaman yemeğini kendisi hazırlardı. Üstad kitapları sırtına yüklenir, dağ, bağ ve kırlara kadar gider, orada tashihini yapar, evine gelirdi.” (Tarihçe-i Hayat, s. 148)
Dehanın eseri farklıdır. Ustalık uzun bir zaman alan ve yoğun bir çalışma gerektiren meslekî bir öğrenim, dünya sanat kültüründe elde edilmiş başarıların bir özümlenişi, sanatçının kendi yaratıcı tecrübelerini sürekli derleyip olgun bir hale getirmesi sürecidir. Yoğun çalışma olmaksızın kabiliyet tıpkı çöldeki bir gül gibi kavrulup gider.
Deha ise araştırmacıdır,
yenilikçidir,
sentezcidir,
gözlemcidir,
yorumcudur.
Bediüzzaman’ın eserlerinin kendisine kadar gelen gelenekten farklı tasarımlar ve telifler olduğu konusunu başka yerlerde onun ifadelerinden aldığımız alıntılarla izah ettiğimiz için burada tekrarını gereksiz buluyoruz.
UMUT VE MANEVİ NEŞE, ŞEVK VE ENERJİ
Onun dehası tabiat okumaları ile ilâhî sanatı ortaya koyar. Eserleri modern çağın huzursuzluk ve çözülmelerinden uzak mutluluk metinleridir. Mutsuz bir çağda en büyük ızdırab ve zulümlere maruz kalan Bediüzzaman, eserlerinde mutluluktan başka birşey telaffuz etmez. Çektiği olanca zulüm ve hastalıklara rağmen etrafına umut ve manevî neşe, şevk ve enerji saçar.
Dehalar menfaat ve para gibi konulara ilgisizdirler.
Bediüzzaman da kimseden hediye ve para almaz. Bunu çok olağanüstü şartlarda bile uygular.
Yüzyılın filozof dâhilerinden olan Wittgenstein için şu olay anlatılır: “Savaşta eve döndüğünde Avrupa’nın en zenginlerinden biriydi. Bunu da babasının savaştan önce aile servetini Amerikan tahvillerine yatırmış olmasına borçluydu. Ama döndükten sonraki bir ay içinde bütün mallarını elden çıkarmıştı. Ailesini kaygılandıran ve aile muhasebecisini hayrete düşüren şey, kendisine kalan bütün mirasın iki kız kardeşi üzerine geçirilmesini istemesiydi. Herhangi bir biçimde kendisine ait bir para kalması ihtimalini tamamen ortadan kaldırdığından yüzlerce kez emin olmak istedi. Sonunda noter Wittgenstein’ın isteklerini harfiyen uygulamaya ikna edildi. Eylül 1919’da bütün varlığından kurtulup bir öğretmen okuluna kaydolduktan sonra kendini ayrıcalıklı geçmişinden kurtarmak için bir adam daha attı, aile evinden taşındı ve üniversiteye kolayca yürüyebileceği bir mesafede, bir caddede bir oda kiraladı.” (Ray Monk, Dehanın Görevi, s. 256)
Wittgenstein, Allah’a sıcak bir inançla bağlıdır.
Russell’ın çırağı olmasına rağmen ondan etkilenmemiştir, öbür yanında da Schopenhauer vardır; ama o görüşlerini değiştirmez: “Tanrı’ya inanmak yaşamın anlamını anlamak anlamına gelir.
Tanrı’ya inanmak dünyanın olguların işin sonu olmadığını görmek demektir.
Tanrı’ya inanmak yaşamın bir anlamı olduğunu görmek demektir.
Dünya benim için verilidir, demek ki istencim, dünyanın içine zaten orada olan birşeymişcesine tamamen dışarıdan girdi. Bu nasıl olursa olsun, her koşulda en azından belli açılardan bağımlıyız ve bağımlı olduğumuz şey de Tanrı’dır.
Vicdanım dengemi bozduğunda o zaman birşeye ters düşmüşüm demektir, bu nedir?
Cezanne’in ellibeş yaşını aştığı halde resimden para kazanmadığını ve otuzbeş yıllık çetin bir çalışma döneminden sonra eline ancak fırça ve boya alacak kadar para geçtiğini hatırlayalım.
SABIRLI OLMAK GEREKTİĞİNİ BİLMEK
Sabrı: İlim ve sanat sahasında olsun, aksiyon sahasında olsun, insanlık tarihinde büyük adamlar serisinde Bediüzzaman’ın sabrı özel bir yer işgal eder. Gerek Türkiye tarihinde gerek dünya tarihinde, onun kadar sabırlı olmasını bilen bir adam az gelmiştir.
Dostoyevski on yılın beş yılı kürek mahkûmu olarak yaşamıştır.
Victor Hugo, Thomas Mann, Namık Kemal’in gördükleri, Bediüzzaman’ın yanında çok küçük kalır.
Bediüzzaman’ın yirmisekiz yılı sürgünlerde, mahkemelerde, hapishanelerde, tecrid-i mutlaklarda bin türlü taciz edici tarassutlarla geçmiştir. Ölümü, hatta mezarı bile zulme maruz kalmıştır.
Nice sahte dehalar zulme maruz kalmış, güçlenince gördükleri zulmün en katmerlisini insanlara yapmışlardır. Böyle sahte dehalara, tarih sahte elbiseler dikmiş ve tarihe deha diye kaydedilmiştir.
HAŞİRDEKİ MAZLUMLAR KERVANI
Bediüzzaman hiçbir zaman mazlum olmaktan çıkmamış, ölene kadar, öldükten sonra da mazlum olarak kalmıştır. Öldükten sonra da davası otuz yıl zulme maruz kalmaktan kurtulamamıştır. Bediüzzaman ve talebeleri tarihin en büyük mazlumlar kervanını oluştururlar. Haşrin resm-i geçidinde de en haşmetli geçişi onlar yapacaklardır.
Deha yalnızca sanatçılar veya bilim kahramanları için değil, büyük krallar ve askerî komutanlar için de kullanılan bütünüyle genel bir ifadedir. Düş gücünün en belirgin sanatsal yetenek olduğu söylenir. Yine de bu durumda düş gücünün tamamen edilgin hayal gücüyle karıştırılmamasına özen göstermek zorundayız. Düş gücü yaratıcıdır. Bediüzzaman’ın ona yakın eserinin biçim tasarımı tamamen fantastik ve orijinal bir hayal gücünün belirlemeleridir.
Deha olgun, çok değerli ve kendisinde herhangi birşeyi varlığa getirmeden önce, ruh ve yürek, hayatî tecrübe ve düşünce tarafından zengin ve bir biçimde eğitilmek zorundadır. Âlemin ruhundaki faaliyetle özdeş olan artistik dehanın faaliyeti tabiatı taklit etmez.
İlk elde bu yaratıcı etkinlik gerçekliği ve onun şekillerini kavrama yeteneğini ve duyusunu içerir. Bediüzzaman görünen nesnel tabiatı sanat dehasının sınırları içine aldığı gibi, binlerce milyonlarca tabiat görünüşlerini ayrıntılı olarak gözlemlemiştir. Coğrafya, astronomi, kimya, zooloji, botanik, estetik, sanat felsefesi, felsefe, jeoloji daha birçok ilmin eşya, tabiat ve nesnelere bakış açılarını da bilen bir geniş perspektife sahiptir. Bunlara onlarca örnek verilebilir. Üstelik o, bilgileri yalnız o sahanın uzmanlarına göre aktarmaz, sıradan insanların da anlayabileceği düzeyde dile getirir.
BEDİÜZZAMAN BÜYÜK BİR HAFIZAYA MALİKTİR
Bu kavrama yeteneği ve hissi dikkatli bir işitme ve görme aracılığıyla var olanın bütün çok çeşitli izlenimlerini ruha verir. Bu etkinlik aynı zamanda bu çok çeşitli görüntülerin değişiklik dolu dünyasını kendisinde muhafaza eden bir hâfızayı da gerektirir. Bu görüntüleri hâfızaya depo edip onları gerektiğinde kullanmak konusunda da Bediüzzaman büyük bir hâfızaya maliktir. Unutmak bilmediğini söyler.
Dolayısıyla bu bakımdan sanatçı kendi hayal gücünün işleyip üretmiş olduğu şeye indirgenemez, ama o deyim yerindeyse sathî ideali terkedip bizzat gerçekliğin kendisine girmek durumundadır. Sanatta ve şiir sanatında bir idealle işe başlamak daima çok kuşkuludur, çünkü sanatçı soyut genellemelerin zenginliğinden değil, hayatın zenginliğinden çıkıp üretimde bulunmalıdır. Nitekim felsefenin üretim ortamı olmasına karşın, sanatınki edinilen haricî şekillenmelerdir.
Bediüzzaman tabiata sanatçı gibi bakar. Dolayısıyla sanatçı bu ortam içerisinde yaşamak ve bu ortam içerisinde kendi yurdunda olmak zorundadır. O çok şey görmüş, çok şey işitmiş ve çok şeyi hafızasında depolamış olmalıdır.
Bediüzzaman Barla’nın kuş uçmaz kervan geçmez bölgelerine âdeta ölmesi için itildiğinde, doğuş ve üretim denen sanatın en zor döneminde, en uygun ortama kader tarafından gönderilmiş; ama dinî-sanatsal üretim için gerekli olan bütün bilgi, malumat, gözlem, vak’alar, insanlar, olaylar, problemler, çelişkiler, inkâr, kabul, şeytan, red ve daha onlarca gerekli malzemeyi kafasında depolamıştı. Çünkü bütün hayatı âdeta o eserleri meydana çıkarmak için onu koşturmuş, artık büyük eserinin doğması için kader onu sessiz ve sakin ortamlara itmişti. İnziva, yalnızlık ve düşünme ortamları bütün düşünürlerin hayatında önemli bir ögedir.
“Dünya kitabını incelemek amacıyla askere giden Descartes, bu görevi dolayısıyla Avrupa’nın çeşitli yerlerini dolaşmıştır. Askerlik sırasında kamp yaşamı, bir yandan da Descartes’a aradığı münzevi hayatı ve derin düşünme ortamını sağlamıştır.” (Ahmet Cevizci, Onyedinci Yüzyıl Felsefesi Tarihi, s. 57)
Genelde büyük insanların hemen her zaman büyük bir hâfızayla ayırdedilmesi gibi, Bediüzzaman’ın da büyük bir hâfızası vardır. Çünkü sanatçı insanı ilgilendiren şeyi belleğine nakşeder ve derin bir ruh da ilgilerinin alanını sayısız konulara yayar. O bütün hayatı boyunca gözlemlerinin alanını gittikçe genişletti. Gerçek şekli içerisinde üreten, hareketli, faal dünyanın özgül bir kavranışına yönelik bu yetenek ve bu ilgi, bunun yanısıra görülmüş olan şeyin bellekte sımsıkı korunması, bu yüzden bir sanatçının gerek duyduğu ilk şeydir.
HAKİKATIN DERİNLİĞİNDE DÜŞÜNME
Öte yandan haricî biçimin tam bilgisine bağlı olarak insanın iç hayatı, yüreğinin tutkuları ve insan ruhunun tüm amaçlarıyla aynı ölçüde bir tanışıklık var olmalıdır. Bu iki yönlü bilgiye benliğin iç hayatının kendisini gerçek dünyada ifade etme ve bu dünyanın haricîliği yoluyla parıldama tarzıyla bir tanışıklık da eklenmelidir.
İdeal sanat eserinin asıl sağladığı şey, yalnızca derunî ruhun haricî biçimlerin gerçekliği içerisindeki görünüşü değildir; bunun tersine, dış görünüşe ulaşması gereken, eylem dünyasının mutlak hakikati ve aklîliğidir. Sanatçının bilincinde varolan ve onu harekete geçiren yalnızca seçmiş olduğu özgül, orijinal konunun bu aklîliği olmamalıdır; bunun tersine, sanatçının bu konunun özselliğini ve hakikatini bütün alanı ve bütün derinliği içerisinde düşünüp taşıması gerekir. Çünkü düşünme olmadan insan kendi içinde varolanı zihnine getiremez ve bu nedenle, her büyük sanat eserinde malzemenin tüm yönleriyle uzun uzadıya ve derin biçimde ölçülüp biçilmiş ve düşünülüp taşınılmış olduğunu farkederiz.
Düş gücünün akıcı çabukluğundan sağlam bir eser çıkmaz. Yine de bu sanatçının dinin, felsefenin ve sanatın genel temelini, herşeyin hakikî özünü felsefî bir biçim içinde kavramak zorunda olduğu anlamına gelmez. Sanatçı için felsefe zorunlu değildir ve felsefî bir tarzda düşünüyorsa eğer, bu durumda bilgi biçimi bakımından sanatın tam karşıtı olan bir girişimde bulunuyordur. Çünkü düş gücünün görevi bize bu iç akılsallığın bir bilincini genel önermeler ve ideler biçimi içinde değil ama somut şekillenme ve bu ferdi gerçeklik içerisinde vermekten oluşur. Şimdi düş gücünün bu üretici etkinliği deha, yetenek diye adlandırılan şeydir; sanatçı bu etkinlik sayesinde kendinde mutlak olarak akılsal olan şeyi alır ve ona haricî bir biçim vermek suretiyle onu kendi öz yaratımı olarak işleyip ortaya koyar.
Dolayısıyla sanatçı kendisinde yaşayan ve mayalanan şeyi, suretini ve şeklini benimsemiş olduğu biçimler ve görüntüler içerisinde kendisine tasvir etmek zorundadır, çünkü sanatçı bu biçim ve görünüşleri kendi amacına o şekilde tabi kılabilir ki, onlar kendileri adına özünde hakiki olan şeyi benimseyebilecek bu eksiksiz biçimde ifade edebilecek hale gelirler. Akli içerik ve harici şeklin içiçe geçip birbirine nüfuz etmesini sağlamak için sanatçı aklın ihtiyatlı basiretini yüreğin ve onun canlandırıcı duygularının derinliğini yardıma çağırmak durumundadır. Basiret, ayırdetme ve eleştiri olmaksızın sanatçı şekillendirmek durumunda olduğu herhangi bir konuya hakim olamaz ve halis sanatçının yaptığı şeyi bilmediğini sanmak ahmaklıktır. Sanatçının kendi coşkusal hayatının yoğunlaşması da onun için aynı ölçüde zorunludur.
ÇOK ŞEYLERİ RUHUNA NAKŞEDENLER
Bütüne nüfuz eden ve onu canlandıran bu duygu aracılığıyla sanatçı malzemesini ve bunun şekillenmesini kendi öz beni olarak bulur, öznel bir varlık olarak kendisinin iç mülkiyeti olarak görür. Çünkü tasviri gösterim her konuyu ona harici bir biçim vermek suretiyle yabancılaştırır ve yalnızca duygu onu iç benle orijinal birliğe sokar.
Bu bakış açısına göre, sanatçının yalnızca dünyadaki pek çok şeyi gözden geçirmiş ve dünyanın dış ve iç görünümleriyle tanışmış olması yetmez; ama o pek çok şeyi ruhuna nakşetmiş olmalıdır; onun yüreği işte bu şekilde derin biçimde etkilenmiş ve harekete geçirilmiş olmak zorundadır. Sanatçı hayatın hakiki derinliklerini somut, elle tutulur görünümler içerisinde açıklamadan önce pek çok şeyi yapmış ve başından pek çok şey geçmiş olmalıdır.
Deha Goethe, Schiller’in durumunda olduğu gibi gençlik çağında patlama yapar ama yalnızca orta veya yaşlılıkta sanat eserinin halis olgunluğunu mükemmelliğe ulaştırabilir.
Bediüzzaman için de böyledir. Van ve çevresinde bilgisi şahsiyeti, karakteri ve ile patlama yapmış ve daha sonra İstanbul’a gitmiş orada da aynı patlama devam etmiş Bediüzzaman unvanını ona layık görmüşler Darül Hikmet’te, Teşkilat-ı Mahsusa’da çalışmış, Osmanlı Hükümetlerinde büyük iltifatlara mazhar olmuş, İstanbul’un işgalinde büyük görevler üstlenmiş, Ankara Hükümeti’nin çağrısı üzerine Ankara’ya gelmiş, daha sonra tekrar Van’a gitmiştir. Oradan sürgün yılları başlamış, asıl olgun ve olgunluk yılları eserlerini bu ihtiyarlık yıllarında vermiştir.
Böylece dehanın ögelerini az önce irdeledik. Deha bir sanat eserini ince ince işleme ve tamamlama gücü olduğu kadar, onun hakiki üretimi için genel yeterliliktir de. Dehasız yetenek dışsal harici becerinin ötesine geçemez.
Yetenek ile dehanın doğuştan olması gerektiği çoğu zaman söylenir. Çünkü insan olarak insan aynı zamanda örneğin din, düşünme, bilim için de doğmuştur, yani insan olarak o bir ilahi bilinci kazanma ve entelektüel düşünceye ulaşma yeterliliğine de sahiptir. Bunun için yalnızca doğmuş olmaktan ve eğitimden, öğretimden, gayretten başka hiçbir şeye gerek yoktur. Sanat için ise durum farklıdır, sanat içerisinde doğal ögenin de öze ait bir rol oynadığı orijinal bir yetenek gerektirir.
Deha ögelerinden biri olarak doğal bir vergi içermekle birlikte, onun üçüncü bir karakteristiği de kendi içinden tasarımlar üretmede ve çeşitli sanatlarda gerek duyulan dışsal harici teknik beceriklilikte gösterilen maharettir. Kuşkusuz her sanat uzun uzadıya inceleme, aralıksız bir çaba, pek çok biçimde geliştirilmiş bir beceri gerektirir, ama yetenek ve deha ne kadar büyük ve zengin olursa, üretim için zorunlu olan becerileri kazanmadaki çabadan o kadar az haberdar olur. Çünkü halis sanatçı duyumsadığı ve imgelediği her şeye derhal biçim verme yönünde doğal bir içtepiye, iç iticiliğe ve dolayımsız bir gereksinime sahiptir. Bu biçimlendirme süreci sanatçının hissetme ve görme tarzıdır ve sanatçı kendisine özgü ve kendisine uygun araç olarak, onu zahmetsizce kendisinde bulur. Biçimlendirme vergisini de sanatçı sırf teorik tasarımlama hayal gücü ve hissetme olarak değil, ama aynı zamanda dolayımsız biçimde pratik duygu olarak yani bir edimsel uygulama yeteneği olarak sahip olur.
Dolayısıyla sanatçının düşgücünde yaşayan şey ona âdeta parmak uçlarındaymış gibi ulaşır, tam da düşüncelerimizin tasarımlarımızın, duygularımızın duruşumuzda ve jestlerimizde görünmesi gibi. Çok eski zamandan beri hakiki deha, harici teknik uygulama yanına kolaylıkla hâkim olmuştur ve en yoksul ve görünüşe göre en ele avuca sığmaz malzemeye bile o ölçüde hâkim olmuştur ki bu malzeme düşgücü tarafından tasarlanan deruni şekilleri özümseme ve sergilemeye zorlanmıştır. Sanatçı kendi içinde bu şekilde dolayımsız olarak bulunan şey üzerinde eksiksiz yeterliğe ulaşıncaya dek çalışmak zorundadır, ama yine de dolayımsız uygulama olanağı sanatçıda doğal bir vergi olarak bulunmalıdır; yoksa tamamen öğrenilmiş bir yeterlik, asla canlı bir sanat eseri üretmez. Her iki yan yani hem iç üretim, hem de bunun harici gerçekleşimi sanatın özsel doğasına göre el ele yürür.
Sanatçının temel koşulu olarak düşünülen düşgücü ve teknik uygulama etkinliği üçüncü olarak genelde esinlenme veya ilham diye adlandırılan şeydir.
Deha ruhî olan ile doğal olan arasındaki en sıkı bağlantıyı içine aldığı için, ilhamın esas olarak hissî uyarım aracılığıyla kazanıldığına inanılır. Ama kanın kızışması kendi başına hiçbir şey başarmaya yetmez. Önceden kendisinde canlı bir uyarıcı olan bir teması olmayan deha birşey üretemez. Hakikî bir ilgiye tutunması gerekir. Sanatsal dürtü doğru türden ise, bu ilgi zaten önceden özgül bir nesnede ve temada yoğunlaşmış ve ona sımsıkı yapışmıştır.
BAZEN İÇ VE DIŞ TESİR BERABER OLUR
Bediüzzaman hem iç etkilerle, hem de haricî etkilerle eserlerini yazmıştır. Kendisi anlatır: “Hem yazılan eserler, risaleler, ekseriyet-i mutlakası, hariçten hiçbir sebeb gelmeyerek, ruhumdan tevellüd eden bir hâcete binaen, ani ve def’î olarak ihsan edilmiş” (Külliyat, s. 526). Ancak, bu ani ve def’î ilhamı dış gözlemler beslemiştir.
Hakiki ilham düşgücünün sanatsal olarak ifade etmek maksadıyla kavradığı bir özgül malzeme üzerinde ateş alır, bundan başka esinlenme, ilham sanatçının hem öznel iç kavrayışını, hem de sanat eserine ilişkin kendi nesnel uygulamasını etkin olarak biçimlendirme sürecindeki durumudur. Nitekim bu iki yönlü etkinlik için esinlenme, ilham zorunludur. Bazen de, iç ve dış tesir bir arada olur:
“Bir bahar mevsiminde, garibane, mütefekkirane seyahate gidiyordum. Bir tepeciğin eteğinden geçerken, parlak bir sarıçiçek nazarıma ilişti. Eskiden vatanımda ve sair memleketlerde gördüğüm o cins sarıçiçekleri der hatır ettirdi. Şöyle bir mânâ kalbe geldi ki: Bu çiçek kimin turrası ise, kimin sikkesi ise ve kimin mührü ise ve kimin nakşı ise, elbette bütün zemin yüzündeki o nevi çiçekler onun mühürleridirler, sikkeleridir.” (Külliyat, Sözler, s. 313)
Böyle bir malzeme sanatçıya hangi tarzda gelmelidir? Bu bağlamda da pek çok görüş bulunmaktadır. Sanatçının kendi malzemesini yalnızca kendi öz beninden yaratması talebini ne kadar da sık işitiriz. En büyük sanat eserleri çoğu kez ortaya çıkarılmalarını tamamen dışsal harici bir uyarıma borçlu olmuşlardır. Esinlenme eksiksiz bir biçimde temayla doldurulmaktan bütünüyle temada mevcut olmaktan başka bir şey değildir ve tema sanatsal şekilde damgalanıp ince ince işleninceye kadar esinlenme durdurak bilmez.
Haşir Bediüzzaman’ın muhayyilesinde, dimağında, fikrinde yirmi yıl dolaşmıştır. Sanatçı konusunu tamamıyla kendisine ait bir şey haline dönüştürürken, öte yandan da kendi kişiliğini, karakteristiklerini unutabilmeli ve kendi payına tamamıyla malzemesine dalmalıdır, öyle ki özne olarak kendisini sımsıkı yakalayan temanın biçimlendirmesi için uygun olan tek biçim âdeta sanatçının kendisi olsun. Bediüzzaman’nın bazı eserleri bu tür doğuşlarla ortaya çıkmıştır. O zaman yazar tamamen kendisiyle ilintisini kesmiş, konuya ve doğmakta olan esere kilitlenmiştir.
Deha kavramı böylece sanatın hem sahip oluş, hem yoksun kalış, ya da daha doğrusu hem meslek, hem doğal yetenek olan çifte yanını değerlendirmeyi sağlar. Bu Schelling’in sanatın şiiri adını verdiği şeydir: “Dolayısıyla sanat birbirinden bütünüyle farklı iki etkinlik sonucu bitmişlik kazanıyorsa deha bunlardan ne ilki ne de ikincisidir; her ikisinden de fazla olan şeydir.” (Sanat Yapıtı. S. 20)
Dâhilere genellikle sezgi, Tanrı ilhamı, gönül gözüyle görme mal edilir; bu kişiler dünyayı dolaysız biçimde kavrama yetisiyle donatılmış insanlar olarak betimlenir; başkalarının kavramların aracılığına gerek duyduğu yerde onlar bu gereği duymaz. Peki, bu Nietzche’nin dediği gibi bir yanılsama mı? “onlarda genellikle dünyanın özünü dolaysız biçimde görünüşlerin örtüsünde açılmış bir delikten bakar gibi görme yeteneği olduğu kabul edilir ve bilimin katlanma gerektiren zorluklarına ve çabalarına katlanmadan görkemli ve ilahi bakışları sayesinde insan ve dünya hakkında kesin bazı şeylere ulaşabildikleri düşünülür.” (Sanat Yapıtı. S. 20)
Duyarlılık anlama kabiliyetine mi bağımlıdır?
Yoksa tersine özerk midir? Şu halde anlama kabiliyetinin niteliliği de işin içine karışmış oluyor: Duyarlılık özerk bir bilgi yeteneği ise bu onun anlama istidadıyla, aynı şeyi aynı ölçüde tanıyıp algıladığı ya da anlama yetisinin duyarlılığa özgü alanlardan bazılarına ulaşamadığı anlamına mı gelir?” (Sanat Yapıtı.s. 21) Platon’un düşüncesine göre yukarıdaki kavramların tam tersine aklın doyumu gerçeği öğrenmek ile duyarlılığın doyumunu birbirinden ayırt etmek gerekir. (Sanat Yapıtı. S. 22) Duyarlı bilgi ona göre özerk olan kavramlar yoluyla edinilen bilgiye karşıt bilgidir.
Bediüzzaman aklını ve kalbini duyarlı ortamlarda harekete geçirir. Birçok eseri hislerini harekete geçiren tabiat harikası ortamlarda kaleme alınmıştır. Sadece akıl olsaydı, kapalı bir mekân da kâfi gelirdi. Hâlbuki tabiatı Bediüzzaman’ın dünyasından alın, belki de o eserler ortaya çıkmaz. Birçok eser tabiat içinde, onun kucağında kaleme alınmıştır. Akıl incelediği nesneyi çözümleme yoluyla ayrıştırırken, duyarlılık bu nesnenin bütünlüğünü ve benzersizliğini korur. Baumgarten’in gözünde duyarlılık kavramsal bilginin altında yer alan bir bilgi olarak kalmakla birlikte, bu hiyerarşi onun tasarladığı kuramdan sonra tersine dönebilir. Gerçekten de bu kuram duyarlılığın varlığın özel bir alanıyla ilişkili olduğu düşüncesini ileri sürer. Doğası gereği aklın da dışında kalan bu alan bizim için varoluşu bir yana çözümleme yoluyla elde ettiğimiz verilerden belki de daha önemlidir.
Nesnellik ve hariçte vücut verme kavramları burada temel kavramlardır, bu kavramlar eserlerin içinde yalnızca o anda dünya hakkında sahip oldukları en yüksek kavrayışı temsil ettikleri için insanlar kendilerini onda tanıyabilir, sonra gereksizliğin farkına varıp onu aşabilirler.
Deha, Kant’a göre, ruh halimizi belirli bir temsil biçimine bağlı olarak ifade edilemez biçimde ortaya çıkan şeyi ifade etmeyi ve bunu evrensel olarak iletişim kurabilir kılmayı sağlayabilen şeydir. İfade edilemeyen şeylerin iletişim kurabilir kılınması toplumda gerçekten önemli bir rol oynar. Bediüzzaman kendine gelinceye kadar ifade edilmeyen şeyleri ifade etmiştir. Bu başarı deha özelliğinde olabilir.
Düşünce çalışma ilerledikçe gelir, hatta düşüncenin izleyici için sözkonusu olduğu gibi daha sonra geldiğini sanatçının ortaya çıkmakta olan kendi eserinin izleyicisi olduğunu söylemek daha doğru olur. Sanatçıya özgü olan şey işte budur. Dehanın doğanın inceliğine sahip olması ve kendi kendini şaşırtması gerekir.
Bediüzzaman kendi eserlerini hayretle okur, hem de defalarca.
Deha resmedilmiş, yazılmış ya da şarkı olarak söylenmiş eserde kendini belli eder, böylece güzelliğin kuralı yalnızca eserde ortaya çıkar ve orada yakalanmış olarak kalır, öyle ki bir başka eserin ortaya konmasında hiçbir zaman hiçbir biçimde kullanılamaz.
Dehayı güzel sanatlara karşı yetenek olarak kabul edersek terimin özgün anlamı da budur ve böyle bir yeteneği oluşturmak için bir araya gelmesi gereken güçleri bu açıdan çözümlemek istersek, öncelikle belirlememiz gereken şey, değerlendirilmesi yalnızca beğenme gerektiren doğal güzellik ile ortaya çıkma olasılığı dehayı gerektiren sanatsal güzellik arasındaki farkı ortaya koymaktır. Doğal bir güzellik güzel bir şeydir; sanatsal güzelliğe gelince bir şeyin güzel canlandırılmasıdır.
Deha ile Allah arasındaki münasebet konusu felsefecilerin uğraştığı meselelerdendir. Allah nasıl her yaptığı orjinalse, dehanın eserinin fevkaladeliliği de Allah’ın ona verdiği bu orjinal eser meydana getirme yeteneğinden dolayıdır. Deha mutluluğunu kendi içinde yaşayabilen, kendinde yoğunlaşabilendir. Allah kendi kendine yetme vasfını karınca kararınca dehaya da verir. Dehaların yalnızlığı da buradan gelir. Bu deha özellikleri Bediüzzaman’da vardır. Bediüzzaman büyük bir karakterdir. Hakiki karakter bir yandan özünde değerli amaçları ve öte yandan bu tür amaçların sıkı bir kavranışını gerektirir; öyle ki, eğer bu amaçlardan vazgeçilirse, karakterin tüm ferdî kişiliği kaybolur. O büyük amaçları olan ve onlara bütün ömrü boyunca sıkı sıkıya bağlı olan biridir. Hatta uçurumdan düştüğünde bile “!Eyvah, davam!” diye feryad eder. Onun dava telakkisi hayatını kendisine iade eder.
HEYECAN ŞEVK, ÇALIŞMA VE HAYRET
Bediüzzaman kamusal olandan uzaktır. Sıradanlık, cansızlık, ülfet, heyecansızlık kamunun akışının ifadesidir. O her yenilikçi gibi bunların yerine heyecan, şevk, çalışma, hayret gibi duyguları ikame eder. Bediüzzaman her zaman üretici, duygusal, ama mesafeli ve özeleştireldir. Bediüzzaman eserini çok çeşitli hislerin yoğurmasıyla ortaya koyar.
Eserlerinin dokusunda yoğun bir hissiyatın sıcaklığı görülür. Onun düşüncelerine yerine göre heyecan, yerine göre mantık sentaksı hâkimdir.
Haşir Risalesi’nde heyecan ile mantık sentaksı birlikte giderler.
Yirmidokuzuncu Söz’de heyecan yoktur denemez, ama Haşir Risalesi’ndeki akıcılık görülmez. Konu daha yoğun bir mantık düzeni içinde gider.
Âyetü’l-Kübrâ’nın birinci kısmında bu heyecanı ve sıra üstülüğü ve tırmanan bir heyecan sentaksını görürüz. Muhteva ve fikir birinci kısımda sanatsal bir tasarım, bir biçim haline gelmiştir. Ayrıca muhteva sanatsal bir tasarıma bürünecek niteliktedir. Ama heyecan ile mantık birlikte hareket ederler. Konuya sıcaklığı heyecan temin eder.
Âyetü’l-Kübrâ’nın ikinci kısmında ise mantık sentaksı yoğunlaşır, ama temsilî hikâye özelliği birinci kısma göre azalır
Bunu kendisi de belirtir. Bazı engeller sebebiyle ikinci kısmı birinci kısım gibi ele alamadığını söyler.
Bütün dehalar gibi, Bediüzzaman’ın dehası da tartışılmaz.
“Sanatkâr kendiliğinden bir orijinal kabiliyete sahiptir, eserini belli bir biçime, hükme ve yoruma uydurmaktan ziyade tamamen yeni bir şekilde meydana getirir. Doğrudan doğruya zevkten ayrı olan bu orijinallik kudreti sanatkârın dehasını oluşturur. Bundan dolayı deha olağanüstü, harikulade bir kudrettir ki tarif edilemez. Zevk, idrak ve hayal gücü dehada öyle bir oranda birleşir ki tenkid bu oranı belirleyemez.
Dehanın en önemli vasfı bekâret ve orijinalliktir ki hiçbir üretim hiçbir amel insana bu kudreti kazandırmaz, öğretim ve alışkanlıkla elde edilen maharete mahiyet olarak hiç benzemez. Bundan dolayı dahi ve onun eseri hiçbir yasaya tabi değildir, bilakis bu eserlerden estetik için yasalar çıkartılabilir. Gerçek sanatkârın eseri örnek olur, başkalarının eserlerini ölçme ve muhakeme, mukayese esas olarak kabul edilir. Sanat dehası bu vasıflarıyla tamamen zıddı olan taklid ve maharet kabiliyetinden ayrıldığı gibi, bizzat ilmi keşfetmek kudretinden de ayrılır. Çünkü ilmi keşfetmek izaha müsaittir, yani kâşif nasıl keşfettiğini anlatabilir. Bu keşiflerin usulü vardır. Böyle olduğu için diğerleri tarafından kâşifin kabul ettiği tarz takib edilebilir, başkaları aynı usulle aynı neticeye varabilirler. O şekilde ki fizikte az çok keşiflerde ve incelemelerde bulunan âlimlerle Meselâ büyük kâşif Newton arasında ancak derece farkı vardır. Sanatta ise dehanın anahtarı, usulü gösterilemez; dehanın eserinin nasıl meydana geldiği anlatılamaz. Kısacası sanat dehası diğer ruhi insanların hepsinden ayrıdır.” (Mehmet Emin Erişirgil, Kant ve Felsefesi, s. 326)
Kant’a özgü dehanın bir başka özelliği de klasik kurama karşı çıkmasıdır:
Sanat eseri kavramlaştırılamaz canlandırmaların paylaşılmasının bir aracı haline gelir. Deha belirli bir canlandırmaya ilişkin bir ruh hali içinde yer alan ifade edilemez bir şeyi ifade eder, onu evrensel olarak iletilebilir kılar. Bunun sonucu olarak dehanın ortaya koyduğu şey hiçbir gelen kuralın buyruğuna girmez.
Bediüzzaman’ın eserleri hiçbir kuralın buyruğu ile yazılmamış, orijinal eserlerdir. Bu kavram böylelikle sanat eserinin bundan böyle doğaya öykünme, taklid olarak değil, doğayı üretme olarak anlaşılmasına izin verir. Deha ruhun yapısında var olan bir yetenektir, doğa bu yetenek aracılığıyla sanata kurallarını verir. Deha görülmeyeni, görülmemiş şekilde ifade eder, Bediüzzaman gibi.
Schiller ve Schelling gerçekten de Kant’a karşı olarak aşırı duyarlı olana işkin bir bilginin var olabileceğini ileri sürer ve dehada duyarlı olanın sınırlarının fiili olarak aşılmasının ayrıcalıklı bir örneğini görür. Dâhiyi insanlığın doruğuna yerleştiren hiyerarşik şema gerçek olarak ancak bu kavrayışla ortaya çıkar. Dahi bu arada insanlığın geriye kalan bölümü için bir yetkinlik örneği olmaktan çok üstün bir insandır. Böylece dâhinin önde gelen nitelikleri ahlâkî ve ruhi niteliklerdir. Cesaret, kararlılık, geniş görüşlülük onun bilinen dünyanın tüm duyarlı olduğu kadar kavramsal sınırlarını aşarak çok duyarlı bir düzenin sezgisine ulaşmasını sağlayan niteliklerdir.
