EĞİTİM AÇISINDAN DİN VE İLİM
“Vicdanın ziyası ulûm-u diniyedir. Aklın nuru, fünûn-u medeniyedir.. İkisinin imtizacıyla hakikat tecelli eder. o iki cenah(kanat) ile talebenin himmeti pervâz eder. Ayrıldıkları zaman birincisinde taassup, ikincisinde hile ve şüphe tevellüd eder.”
Din ve İlim Münasebetleri
O, insanlığın bu asırda tamamen ilim ve fenlere yöneleceğine ve kuvvetini onlardan alacağına bilhassa işaret etmiştir.(3)
O, bir din âlimi olmasına rağmen, din adına, müsbet ilme karşı bu yakınlığını fiilen gösteren fikirleriyle istisnâî bir orijinallik ortaya koymuştur…
Said Nursî, kâinatta görülen bütün ilmî hâdiselere, ilâhiyatçı bir gözle bakmış ve bu anlayışını aklın muhakeme sınırları içinde başarıyla izah etmiştir. Kur’ân’ın müsbet ilme yer verdiğini ve teşvik ettiğini belirtmiştir. İslâmın, ilmin neticeleri üzerindeki hükmü, o neticeleri icad edeni göstermesi bakımından önem arzeder.
Allah inancını ihmal eden ve dinin yerini ve fonksiyonunu görmezden gelen ilim anlayışı, “mânâ-yı ismiyle” yani varlıkların kendileri adına, sebepler açısından bakmayı netice verir. Allah’ın(c.c.) yaratma ve tesir gücünü dikkate alarak kavranılan ilim anlayışı ise; “mânâ-yı harfî” dir . Yani ‘Allah hesabına bakma’dır ki; doğru olan yaklaşım da budur.
“Avrupa ve Amerika’dan getirilen ve hakikatta yine İslâmın malı olan fen ve sanatı, nûr-u tevhid içinde yoğurarak, Kur’ân’ın bahsettiği, tefekkür ve mâna-yı harfî nazarıyle, yani onun san’atkârı ve ustası nâmıyla onlara bakmalı.” (4) dır.
İlmî çalışmaların Allah hesabına olması demek, aklın devre dışı bırakılması, ihmal edilmesi demek değildir. Aksine, bir şeyde Allah’ın yaratıcı gücünü görmek için, akıl devreye girmelidir. Bediüzzaman bunu şöyle ifade ediyor :
“Eğer senin fikrin ve nazarın, şu yüksek nizamı bulmaktan âciz ise ve istikrâ-i tam ile, yani umumi bir araştırma ile de o nizamı elde etmeye kâdir değilsen, insanların telâhuk-u efkâr denilen, fikirlerinin birleşmesinden doğan ve nev’-i beşerin havassı (duyguları) hükmünde olan fünûn ile kâinata bak ve sahifelerini oku ki, akılları hayrette bırakan o yüksek nizamı göresin.
Evet, kainatın her bir nev’ine dair bir fen teşekkül etmiş ve etmektedir. Fen ise umumî kanunlardan ibarettir. Ve her bir fen nurlu bir bürhan olup, mevcudatın silsilelerinde salkımlar gibi, asılıp sallanan maslahat semerelerini (fayda meyvelerini) ve ahvalin değişmesinde gizli olan faideleri göstermekle, Yaratıcının kast ve hikmetini ilân ediyorlar.” (5)
Görülüyor ki insanlığın akıl ile bulduğu ilimler din ile bir çatışma haline girmekten ziyade Allah’un varlığını bilmekte ve bulmakta en büyük vasıta olmaktadır. Bu ilimlerin inkişafı ve neticeleri her şeyin bir kasıt ve irade ile tek bir yaratıcı tarafından idare edildiğini göstermektedir. Demek ki İslâmiyet, aklın eseri olan ilimle her zaman kaynaşma halinde bulunan bir mahiyettedir.
Din ve İlim Ayrılmazlığı
İlimlerin Allah’ın varlığına delil oldukları kabul edildiğinde, zaruri olarak din ve ilmin müşterekliği ve ayrılmazlığı söz konusu olmaktadır. Bu esas, eğitim politikası bakımından temel bir hareket noktası teşkil etmelidir. Gerçeğin araştırılmasında iki kaynağa dikkat çeken Bediüzzaman, bunları, nübüvvet, yani peygamberlerin tebliğ ettikleri hakikatler ile felsefenin ileri sürdüğü görüşlerde toplamaktadır. O’na göre, ne zaman felsefe dine dayanmışsa :
“Âlem-i insaniyet parlak bir surette saadet, bir hayat-ı içtimaiye geçirmiştir. Ne vakit ayrı gitmişlerse bütün hayır ve nur, silsile-i nübüvvet ve diyanet etrafına toplanmış ve şerler, dalâletler, felsefe silsilesinin etrafında cem olmuştur.” (6)
Peygamberler, insanlığa her zaman ışık tutmuş elçiler, görevli şahsiyetlerdir. Felsefenin, sırf aklı rehber tutan prensipleri ise, toplumları karanlıklara, bunalımlara sürükler.
İlimle İslâm dini hiçbir zaman çatışmaz. İslâmiyet, müsbet ilimleri himaye ve teşvik eder. Üstad Bediüzzaman’ın,’Her bir ilim dalının, kendi hususi diliyle Allah’ı tanıttıklarını’ ifade etmesi çok orijinal bir düşüncedir.
Osmanlı Devletinin son zamanlarındaki Mektep-Medrese-Tekke üçlüsünün geçimsizliği ve kavgalarını bilgi eksikliğine bağlayan Bediüzzaman, bu üçlüyü barıştırmak için çareler üretmiştir. Bunun için “Medreset-üz Zehra” (Büyük İslâm Dâr-ül- fünûnu) projesine çok önem vermektedir.
“Medrese ehli, mekteplileri dış görünüşlerinden dolayı, iman zaafı ile suçluyor. Mektepliler ise, onları yeni fenleri bilmediklerinden noksan ve cahil sayıyorlar. Bu fikirlerdeki ayrılık ve metotlardaki farklar, İslâm ahlâkını sarsmış ve medeni terakkiden (çağdaş medeniyetten) geri bırakmıştır.
Bunun yegâne çaresi, mekteplerde dini ilimleri hakkıyle okutmak, medreselerde ise artık lüzumsuz kalan eski Yunan felsefesine bedel, yeni müsbet ilimleri okutmak, tekkelerde de mütebahhirin uleması (çok geniş ilim sahipleri) bulundurmaktır. Böyle olunca, bu üç şûbe, âhenk içinde yükselecek ve yüksek mertebelere çıkacaktır.”
İstibdadın her çeşidine karşı olan Said Nursi, Medrese hocalarının ilmî istibdadına razı olmadığı gibi, ilim adamlarının da “Sevk-i fıtrîsiyle hareket edebilmesi için tahdit edilmemesi(serbest olmaları) lâzım”(8) geldiği görüşünden de ihtisaslaşma ve konusunda derinleşmeye önem verdiği söylenebilir.
Kur’an, “ilimde râsih olma” yı öngörmektedir. Yani meşgul olduğu ilim dalında mükemmelen ihtisaslaşma ve derin bilgi ve tecrübe sahibi olmak demektir.
Bediüzzaman’ın Doğu Anadolu’yu cehaletten kurtarıp kalkındıracak bir Dâr-ül-fünûn İslâm Üniversitesi teklifinde ısrarlı olduğunu, Cumhuriyet yönetimine geçerken T.B.Millet Meclisi’nden de istediğini ve 200 mebustan 163’ünün imzasıyla 150 bin banknotluk bir tahsisat ayrıldığını ve fakat devrin hükümetince benimsenmemesi yüzünden yine akim kaldığını görmekteyiz. Ne var ki, 1950 sonrası halkın sesine kulak veren ve Said Nursî Hazretlerine saygı gösteren Demokrat Parti iktidarı, Erzurum Üniversitesi’ni bu niyetle açmıştır. Bu üniversiteyi memnunlukla karşılayan Bediüzzaman Said Nursi, “Benim üniversitem” diyerek zamanla arzuladığı şekle gireceğini söylemiştir…
Kurulması istenen bu yüksek eğitim müessesesi, Van-Diyarbakır-Bitlis üçgeninde yer alacak ve başta Anadolu olmak üzere, İran, Arabistan, Mısır, Pakistan, Türkistan ve Afganistan gibi tüm Ortadoğu’ya hizmet verip, barış ve kardeşliği sağlamada önemli bir hizmet ifa edeceğini öngörmüştür.
TERAKKİ
Gerçek medeniyete ulaşmada, sırf maddî gelişmenin yetmediği, manevî gelişmenin de aynı paralelde olması gerektiği biliniyor. Hattâ Bediüzzaman psiko-sosyal bir tespit yaparak, Asya ülkelerinde din ve kalbin öne geçtiğini vurgular: “Hem ekser Enbiyanın Asya’da zuhûru, ağleb-i hükemanın(filozofların) Avrupa’da gelmesi, kader-i ezelînin bir remzi, bir işaretidir ki; Asya akvamını intibaha getirecek, terakki ettirecek, idare ettirecek; din ve kalbdir. Felsefe ve hikmet ise, din ve kalbe yardım etmeli, yerine geçmemeli.” der.
“Neden dünya herkese terakki dünyası olsun da, yalnız bizim için tedenni dünyası olsun?”sorusunu sorduktan sonra Bediüzzaman; İslâma sımsıkı sarıldığımız zamanlarda terakki , elimizi gevşettiğimiz dönemlerde ise gerilediğimizi şöyle anlatır:
“Avrupa’nın medeniyeti fazilet ve hüda üstüne te’sis edilmediğinden; belki heves ve hevâ, rekabet ve tahakküm üzerine bina edildiğinden, şimdiye kadar medeniyetin seyyiatı hasenatına galebe edip ihtilalci komitelerle kurtlaşmış bir ağaç hükmüne girdiği cihetle; Asya medeniyetinin galebesine kuvvetli bir medar, bir delil hükmündedir ve az vakitte galebe edecektir.
Acaba istikbale karşı ehl-i îman ve islâm için böyle maddî ve mânevî terakkiyata vesile ve kuvvetli, sarsılmaz esbab varken ve demiryolu gibi istikbal saâdetine yol açıldığı halde, nasıl me’yus olup ye’se düşüyorsunuz ve Âlem-i İslâmın kuvve-i maneviyesini kırıyorsunuz? Ve ye’s ve ümitsizlikle zannediyorsunuz ki, “Dünya herkese ve ecnebilere terakki dünyasıdır; fakat, yalnız bîçâre ehl-i İslâm için tedenni dünyası oldu!” diye pek yanlış bir hataya düşüyorsunuz. Mâdem tekâmül meyli kâinatta fıtrat-ı beşeriyede fıtraten dercedilmiş; elbette beşerin zulüm ve hatasiyle başına çabuk bir kıyamet kopmazsa, istikbalde hak ve hakikat, Âlem-i İslâmda nev-i beşerin eski hatiatına kefaret olacak bir saadet-i dünyeviye de gösterecek İnşaallah…
Evet bakınız, zaman hatt-ı müstakim üzerine hareket etmiyor ki, mebde’ ve müntehâsı birbirinden uzaklaşsın. Belki küre-i Arzın hareketi gibi bir daire içinde dönüyor. Bazen terakki içinde yaz ve bahar mevsimi gösterir. Bazen tedenni içinde kış ve fırtına mevsimini gösterir. Her kıştan sonra bir bahar, her geceden sonra bir sabah olduğu gibi, nev-i beşerin dahi bir sabahı, bir baharı olacak İnşaallah.
Hakikat-ı İslâmiyenin güneşi ile, sulh-u umûmî dairesinde hakiki medeniyeti görmeyi, rahmet-i İlahiyeden bekleyebilirsiniz.” Bu cümlesinde Üstad Bediüzzaman gelecekten müjdeler vermektedir; yani, bir dünya barışının ve yaygın bir medeniyetin gerçekleşeceğini haber vermektedir.
TALEBE EĞİTİMİ
Talebelerin psikolojik şartları dikkate alınarak eğitilmesi önemli bir husustur. Bediüzzaman bir eserinde şunları söyler:
“Yüksek bir insan bir çocukla konuştuğu zaman çocukların şivesiyle konuşursa çocuğun zihnini okşamış olur. Çocuğun Fehmi (anlama kapasitesi) Onun çat-pat söylediği sözlerle ünsiyet peyda eder. Söylediklerini dinler ve anlar. Aksi halde, o insan ile çocuk arasında bir mâlûmat alışverişi olamaz. (9)
Bu ifadelerden anlaşılan mânâ; talebeye verilen dersin, sırf ilmî lisanla değil, onun anlayabileceği dilde ve basit cümlelerle anlatılması lazımdır. Gerektiğinde, misallerle meseleyi akla yaklaştırma yolları aranmalıdır. Çünkü, müşahhas misaller, anlamayı kolaylaştırıcı sebeplerdendir. (10)
İlmin şanından olan teşvik ve irşad, nasihat ve lütufla talebeye muamele edilmesini isteyen Said Nursi, merakın uyandırılmasını da eğitimde başarı sağlamanın şartlarından sayar. Bu merak hissinin uyandırılması için ise, baskı ile hareket etmeyip(11) anlayışla davranılması icab ettiği tabiîdir.
O, medreselerin eski tarz (ezbere dayalı) çalışma şeklinden çıkıp yeni bir usül ve muhteva kazanması gerektiği üzerinde ısrarla durmuştur. Öğretimde talebenin imtihana tabi tutulması ve alınan neticeye göre talebeye yeni bir yön vermek lüzumuna işaret etmiştir.(12) Talebelikte, iş bölümüne dayalı veya ihtisaslaşmayı esas alan bir tarz ile çalışmak gerektiğini belirterek grup ve ünite çalışmalarını tavsiye etmiştir. Yine ayrıca, karşılıklı münazara tarzında ders işlenmesini, talebenin yapıcı, terkipçi (sentezci) ve keşifçi bir zekâya kavuşması bakımından lüzumlu görmüştür. Bu görüşü ile Bediüzzaman, soru-cevap şeklindeki ders işleme metoduna da işaret etmektedir.
Talebeye verilen dersin sırf nazariyatta kalmaması asıldır. Bu bakımdan işlenen konunun müsbet bir netice verebilmesi için kalbe ve göze hitap edilmelidir. Ders işlemede bu noktadan hareketle, sadece fikir çerçevesinde kalmayıp, bunun yanında his ve heyecanlara da yer vermek gerektiğini ifade eder.
Bediüzzaman, âlimlerin münhasıran kitap sayfaları arasında kalışını ve nazariyattan öteye geçemeyişlerini tenkit etmiş ve tatbikat ile tecrübeye eğitimde gereken önemin verilmesini istemiştir. Bu yüzden ezber esasına dayalı bir eğitim anlayışını reddetmekte ve talebeye mes’ûliyet yükleyen bir eğitim anlayışını getirmek istemektedir.
Bediüzzaman, tekrarın önemine dikkat çekerken; Kur’an’ın telkin metoduna uygun olarak, öğrenilmesi gereken bir hususun zihinde sabitleştirilmesi, yani unutulmaması için ‘tekrar’ yapılmalıdır. İşlenen konunun can alıcı ve önemli noktalarını tekrarlamak, eğitimin öğretici vasfı bakımından şarttır.
O, bir eserinde şu görüşlerini ortaya koyar: “İntizam ile iş görmek ilim ile olur. Ölçü ile, tartı ile sanatkârane yapan elbette kuvvetli bir ilme istinaden yapar.”(13)
Eğitici Hoca, anlattığı konuyu hayata adapte etmeli, câzip misallerle dersi canlı tutmasını bilmeli ve bu bilgilerin hayatta lâzım olacağına talebeyi inandırmalıdır. Talebeden müsbet bir netice alabilmek için, evvela talebede, tahsilin lüzumuna inanan bir teslimiyet ve mes’ûliyet duygusu gelişmelidir. Yine buna bağlı olarak, başarılı bir tahsil hayatı için ahlâkî bir istikametin de verilmesi lazımdır. Manevî yönü ihmal edilen çocuğun eğitimi ve kontrolü, her yönden imkânsız bir hale gelir. (14)
Bediüzzaman, bugün insanlığın içine düştüğü fasit çemberden veya ahlâkî bunalımdan, iman terbiyesi ile kurtulabileceği inancındadır. Şu veciz cümle O’nundur :
“Milletin kalb hastalığı za’f-ı diyanettir; bunu takviye ile sıhhat bulabilir.”
Keza, o Hazret’in yakın dostu, dâvâ arkadaşı ve gönüldaşı, büyük şâir Mehmed Âkif Ersoy da :
“ İmandır o cevher ki, ilâhi ne büyüktür,
İmansız olan paslı yürek sînede yüktür.” derken ‘iman cevheri’nin önemine dikkat çekmektedir.
Nursî Hazretleri, hiçbir zaman malumatını kendi dünyasında hapsetmemiş, yeri ve zamanını dikkate alarak gerek topluma ve gerekse devrin yöneticilerine, o Kur’ânî düşüncelerini aktarmaktan geri durmamıştır. Her türlü zorluk ve çilelere rağmen…
Evvelki ‘Dinsizlik’ dönemini ezerek iktidara gelen Merhum A. Menderes iktidarları döneminde kısmen rahatlayan Bediüzzaman’ın eserleri Beraat etmiş ve matbaalarda basılmaya başlamıştır. Bu durum büyük fütuhatların başlangıcı olmuştur. Bu cümleden olarak; 1957 yılında Demokrat İktidar’dan üç kişilik bir heyet kendisinden tavsiyeler almak için ziyaret ettiklerinde; “bütün gâyesinin imanlı ve ahlâklı bir gençlik yetiştirmek olduğunu söylemiş, iktidarın da bu yolda çalışmasını temenni ettiğini” belirtmiştir.
Ülkenin kalkınmasına yardımcı olacak eğitim görüşünün; din ve fen ilimlerinin birlikte ve homojen (kaynaşmış) bir biçimde verilmesi, yani okutulması ile mümkün olacağı yönündedir. (15)
Hazret, bir başka veciz ifadesinde :
“Bizim düşmanımız cehalet, zaruret ve ihtilaftır. Bu üç düşmana karşı, sanat, mârifet ve ittifak silahiyle cihad edeceğiz.” buyurmaktadır.(16)
Cehaleti baş düşman ilan edip, bu düşmanı yok etme çaresinin yapıcı bir maarif, yani eğitim ile mümkün olacağını düşünmek, Bediüzzaman’ın, kültürlü bir cemiyet modelini ortaya koyduğunu gösterir.
Mehmed Gürler
*********************************
Dipnotlar:
(1) Hutbe-i Şâmiye, s. 23.
(2) Öğretmenlerinin Allah’tan bahsetmeyişini şikâyet ederek, Allah’ı tanımak inanmak istediklerini söyleyen Lise talebelerine 1936 Kastamonu sürgün yıllarında Bediüzzaman; “Sizin okuduğunuz fenlerden her bir fen, kendi lisan-ı mahsusiyle mütemadiyen Allah’tan bahsedip, Hâlık’ı tanıtıyorlar. Muallimleri değil, onları dinleyiniz.” Diyerek karşılık vermiştir.(bkz. Sözler,s.162-163.) Öğretmenler Allah’tan bahsetmese bile her ilmin Allah’ı tanıtıcı özelliklerine dikkatleri çekerek, aynı eserinde geniş izahlarla iktisat, astronomi, felsefe, fizik ve kimya gibi ilim dallarında gerçekleşen hâdiseleri Allah’ın varlığına delil göstermektedir. Onun sadece bu görüşü bile; inanç ile ilmi ve bu ilimlerin eğitimini birbiri içinde gören bir felsefenin sahibi olduğunu gösterir…
(3) Sözler, s. 275
(4) Tarihçe-i Hayat, s. 127.
(5) İşârât-ül İ’caz, s.88-89
(6) Sözler, s. 571
(7) Divan-ı Harb-i Örfi, s. 27.
(8) Muhakemat, s. 47.
(9) İşarât-ül İ’caz, s.164.
(10) Sözler, s.50.
(11) Muhakemat, s. 47.
(12) Münazarat, s. 79.
(13) Mektubat, s. 248.
(14) Emirdağ Lâhikası, C. I, s.40
(15) Münazarat, s. 77.
(16) Divan-ı Harb-i Örfi, s. 14.
