Van’daki medreseleri, sibyan mekteplerini dolaşıyorum, müderrislerle, hocalarla görüşüyorum. Bazen öğrencilerin ilmi seviyeleri ile ilgili konuşmalar yapıyorum, onların ilimlerini eleştirel bir gözle yorumluyorum. Bazı konularda ironik bir seviyede, tecahül ederek onların ilmi seviyelerini gözden geçiriyorum. “Yok efendim yok, biz bu eğitim ve öğrenci seviyesi ile çocuklarımızı ateizmin, nihilizmin pençesinden kurtaramayız. Bir sınıfa girdim, müderris efendi beni heyecana karşıladı. Çocuklar sordular. Efendim bu adam kim, o da saygı ile “aa çocuklar siz bu adamı tanımıyor musunuz öyle mi, bu meşhur Molla Said, birden çocuklar ayağı fırladılar. Renkleri bozuldu. Çocuklar size soru soracağım “la şerike leh “ ne demek? Efendim ben biliyorum dedi bir talebe, ne demek Efendim anlamı?“ Allah’ın ortağı, eşi, benzeri yok demek” bir delil verebilir misin, bazı ilimlerden coğrafya, kozmoğraya ve daha başkaları. Çocuklar sustular, herkes çözümsüz bir meselenin getirdiği hayret ile birbirlerine baktılar. Başlarındaki hoca; “Molla Said Hazretleri, bu sorulara cevap vermeleri mümkün değil“ dedi.
Van da bulunduğu sürece Bediüzzaman laboratuara ve gözleme dayalı ilimleri okumuş, özellikle zooloji, botanik, nebatat ilmi, astronomi ve daha başkaları , onlardan Allah’a giden yolları kendi zihninde açmaya çalışmıştı. Bunları zihninde kuruyor ve düşünüyordu. Van Valisi Tahir Paşa ile talebenin bu halini zaman zaman münakaşa ediyor, buna bir çözüm getirmek gerektiğini sürekli gündemde tutuyordu. Pozitif ilimler ile dini ilimler ve özellikle akaidi meseleleri bunların ikisini birlikte sentezleyen bir eğitim tarzı peşindeydi. Dinin gerçeklerini ve inceliklerini bu asrın anlayışına uygun en yeni beyan tarzlarıyla isbat etmek gerekiyordu.
Van valisi Tahir Paşa her iki ilim dünyasından haberdardı, kendisine sürekli İstanbul’dan yayınlar geliyor, Molla Said ile okuyorlar, dünyanın ilme bakışı ile bizim mekteplerimizdeki bakışı birlikte yorumlamanın gerektiğine kafa yoruyorlardı. Müteaddit defalar birlikte ne yapmalıyız diye konuşuyorlar, yorum yapıyorlardı. Hatta ilmi münakaşalardan dolayı vali ile araları açılır, daha sonra valinin özür dilemesi üzerine davetiyle Van’a döner.
Bediüzzaman, Tanzimat nesli ve kendi çağdaşları gibi düşünmüyordu, Namık Kemal devlet ile kavga ediyor, değişimin siyasi olması ve farklı bir rejim ile yönetilmenin bütün sorunları çözeceğine inanıyordu. Namık Kemal 1888 de ölmüştü, ama fikirleri hala aydınlar arasında yaygın ve mücadelesini birçok insan benimsiyordu. Siyasi değişme cafcaflı, dikkat çeken bir konu idi, kolaydı, bir anda her şeyin değişeceğini vaat ediyordu. Ama ilmi gelişme, eğitim sisteminin değiştirilmesi, hocaların ve öğrencilerin ilme bakış açılarını değiştirmek emek isteyen zor bir işti. Çözülmesi gereken iç içe meseleler vardı, Bediüzzaman eğitim tarzının ve yorum tarzının değişmesini günlerce yıllardır düşünüyor, iç diyalogları kendisi ile ayrıca müderrislerle, hocalarla münakaşa ediyor, bu konuya bir çözüm için gayret ediyordu. Düşünce adamıydı, Vali Bey’in evinde kalıyor, onun kızlarını bile karıştırıyordu, dış âlemle alakadar değildi.
Skolâstik düşünceden ve tabiat ve kâinat yorumundan kurtulmak için Descartes klişe ile planlı şekilde münakaşa etmiş, batı düşüncesine gözlem ve yorumu getirmişti. Kendisi de medresedeki uygulamalardaki skolâstiği yıkmak istiyordu. Kendisinin skolâstik bir medrese hocası olmadığını her mahfelde öne sürüyordu. Ama medreseyi karşısında almak istemediğinden bahsi örneklerle vermek gerektiğine iniyordu. Yoksa Galile’nin başına gelen, Descartes’in kıl payı kurtulduğu kavganın içinde kaybolup gidebilirdi, ihtiyatlıydı. Yüzyıllardır akla ve gözleme kapalı bir düşünceyi birden bire aklın ve gözün huzurunda beş duyu laboratuarında yorumlamak müşkül bir sorundu.
Bediüzzaman iyi bir gözlemciydi, onun müşahedesi birkaç noktada toplanıyordu. İnsanları, âlimleri, müderrislerin karakterini ve dünyasını gözlüyor, sonuçlara varıyordu. İlimleri okuyor onların karakterini anlıyor, onlarla din arasındaki kapıları açmak için çabalıyordu. Medresedeki skolâstiği görüyor onu gidermeye gayret ediyordu.
Gözümde dikkate aldığım iki şey iki kurum vardı, oralardaki eğitim beni ilgilendiriyordu. Birisi medrese buna bağlı olarak camii, diğeri ise okullardı. Ondokuzuncu yüzyılda ülkemizde birçok yenilikçi, yeni fikirler üreten toplum mühendisleri vardı. Onların hedef aldıkları siyasi kurumlar ve yöneticileri idi, yeteneklerle uğraşıyorlar, sistemi yenilemek için uğraşıyorlardı. Beni ise bulunduğum yerde okulları ziyaret ediyorum, öğrencilerle, öğretmenleri ile konuşuyorum, bilgi seviyelerini, derslerini takib ediyorum. Yıllardan beri takip ettiğim doğu batı fikirlerini kaynak eserlerini, ilmen ilerlemiş batı ile kıyas ediyorum, vardığım sonuçlar bizim illa da zamanın ihtiyaçlarına göre dersler, hocalar ve eğitim sistemlerinin olması zorunluluğuydu. Hiçbir zaman siyasilerin yönetim yetersizliklerini söz konusu etmeye yeltenmedim, her şeyin başı öğrenilen ve öğretilen ve öğretenlerin durumu idi.
Bir başka gözlem alanı ise doğu ve güneydoğudaki aşiretlerin içinde bulunduğu durumlardı. Devamlı birbirleri ile geçinemeyen bu gurupları irşad ediyor ve onlara yön gösteriyordu. Eğitim tarzındaki yetersizlikleri görüyor, bunu kendi dünyasında çözümlemek için çareler düşünüyordu. Yenilikçi bir eğitim adamı olarak hayatını devam ettirirken birden onun bu eğitime takıntılı durumunu daha da harekete geçiren bir olay olur. Söylenilen söz Osmanlının yıkılışa doğru hızla gittiği bir dönemi yansıtıyordu. Osmanlı güçlü olsaydı düşmanları böyle bir sözü sarf edemezdi. İslam dünyası yeni bir dünyaya intibak edememiş olması Avrupalıların Osmanlıyı ve İslam dünyasını yıkmasını çabuklaştırıyordu, iştahları kabarıyordu. İngiliz sömürgeler bakanı İngilizlerin o günki durumlarından kaynaklanan ve güçlünün söyleyebileceği bir sözdü. “Bu Kur’an Müslümanların elinde bulundukça biz onlara hâkim olamayız. Ne yapıp yapmalıyız ve Kuran’ı ortadan kaldırmalıyız veya Müslümanları ondan soğutmalıyız. “
İyi ki bu sözü duymuşum, bu söz benim dava ağacımın çekirdeği oldu diyebilirim. Hani insan bir çekirdekten nasıl inşa edilirse, bir ağaç nasıl bir tohumdan doğarsa benim doğumum bu sözden olmuştur. Beni ülkemin mücadele tarihinde iyi bir noktaya getirmiştir, yenileşme tarihini ayrıntılı olarak okumuştum, Ali Suavi, Namık Kemal, Ziya Paşa gibi değişimcilerin hayatlarını ve mücadelelerini biliyordum. Onlarla benim farkım onlar Fransız ve İngiliz siyasilerinin evrenine girerek ülkelerine yenilik getireceklerine inanmalarıdır. Namık Kemal benden kırk yılı aşkın bir süre önce İstanbul’a gelmişti, Tercüme odasında batılı siyasi fikirlerle karşılaşmış Monteskiyo, Volter, Ruso gibi filozof siyasilerin evrenine girmişlerdi. Onların böyle bir yol seçmeleri hem kendilerine hem de onları örnek alan nesile bir yanlış örnek olmuştu. Yanlış bir yol açanların büyük sorumluluğu olur, bu siyasi mücadele sahipleri kendilerini görünürde büyük işler yapmış sanıyorlar ve büyük alkış alıyorlardı, ama sonuçta yaptıkları bir şey yoktu. Her biri ülkenin bir yerinde sürgünde emellerinin enkazları altında kalıp dünyadan göçtü gittiler.
Namık Kemal’in İstanbul’a geliş yılları ile benim aramda geçen kırk yılı aşkın sürede her gelen aydın fikir adamı, Avrupa’ya kaçan şahıslar siyasette başka yenilik getirecek araç görmediler. Namık Kemal ve Namık Kemal perestler bana sistemle kavga konusunda yeterli ders verdiler, ben sistemin esası olan bir eğitimin sistemi ve o sistemi yenileyecek değerler üzerinde düşündüm. Bu sözü duyunca da elimdeki malzeme birden en güçlü mücadele aracına dönüştü. Onlar sistemle kavga eden filozof ve siyasi adamları kendilerine önder seçtiler, onlar o yenilikçilerin bakış açılarını kendi ülkelerine tatbik etmek istediler. Ama onlar kendi ülkelerinde haklı olana gerekçelerle siyasi fikri teorik bahisler ürettiler, ama biz henüz onların mücadelelerinde oların ülkelerinin durumlarında değildik. Onlar intibak zorluğundan heba oldular. Sadece bir takım kavramlara dikkat çektiler.
Sömürgeler bakanının bu sözü benim Kuran’a yönelmemi doğurdu, “Kur’an’ın sönmez ve söndürülmez manevi bir güneş olduğunu ben dünyaya göstereceğim ve ispat edeceğim “ dedim.Bu söz benim hayatımı ve gayemi iyi hülasa etmiştir.Sömürgeler bakanı bu sözü söylerken meseleye derinliğine hakim görünüyor, Kur’an’ın temel meselelerini ve insanlar , toplumlar ve devletler üzerindeki tesirlerini bilmeyen, izlemeyen bir insan bu sözü söyleyemez. Kur’an insanlara ahiret inancı veriyordu, adalet hissi veriyordu, ibadet aşkı veriyordu, evrende insandan başka varlıkların, ruhanilerin olduğunu söylüyordu. Hz Muhammed’in dinin değerlerini yaymadaki temel esprileri ve onun yolundan giden büyük insanların hareket noktalarını, programlarını veriyordu. Bizim yenilikçilerimiz bizim düşmanımız olan bir devlet adamı kadar düşünememişler, toplumsal ve ferdi değişmenin kaynağını görememişler, yanlış yerlere bakmışlar, yanlış organize olmuşlar ve sonuçta başarısız olmuşlar.
Büyük değişimcilerin ilk önce kendileri değişmeleri gerekir, hz Peygamber kırk yaşına kadar toplumu organize etmek için bir bekleyiş içinde idi, büyük bir gözlemci idi. Medine ve Mekke halkı, din anlayışları, aile ilişkileri, Kabe ve oradaki putlara karşı davranışlar, kafalarında İbrahimi dinin esası olmasına rağmen yaratmak ile ilgili bütün eylemleri Kabe’deki 360 ı aşkın puta veriyorlardı, ama Allah’ı da biliyorlardı. Böyle irtibatsız ve sakat bir itikad dünyasında zevklerinden başka mabudları yoktu. Kabede en kötü eylemleri yapıyorlar ve hiç endişe duymuyorlar, putlarına sonsuz saygı duyuyorlardı. Peygamber ticaret nedeni ile civar ülkelere gidiyor, insanların nasıl dalalet içinde olduğunu görüyor, irkiliyordu. Kendisi bu cehennemi çevre içinde saflığını koruyor, putperest bir toplum içinde onlardan uzak olmayı katılmamayı her halükarda beceriyordu. Bu kırk yıllık süre içinde bir arayışın içinde meyve vermeye doğru gittiği de gerçekti, toprağa atılan bir tohum nasıl kendine ayrılan evrensel takvim süresini tamamladıktan sonra dışarı çıkıyordu. Peygamber bütün akli ve zihni melekeleri ile olayları değerlendiriyor değişmenin olması lazım geldiğine karar veriyor, ama nasıl olacağı konusunda bir planı olmuyordu. Bir demir nasıl ocakta biçimlenmeye uygun hale gelinceye kadar bekler tam o kıvamı yakalayınca şekillenir, bir şey olur. Peygamber beklemenin son ve en önemli halkasını Hira’da aylarca bir doğum mağarasında istedi, ta ki bir gün güneşin ışığı oraya yansıdı. Çünkü nasıl güneş ışıksız olmaz, aynen öyle de ulûhiyet de risaletsiz olmaz. Cebrail güneşe ışığını ilahi bir tasarımla monte etti ve Hz Muhammed, Hz Peygamber olarak evine döndü, ama ne olduğunun farkında değildi, olaylar gelişince ne olduğunu iyi anlamıştı. O mağarada Cebrail’in bir büyük ışık huzmesi ile ulûhiyettin ışığına ona getirdiği güne kadar.
Bediüzzaman cehalet ışığı ile kararmış olan ülkesini aydınlatmak için kendisi ışığı arıyordu. Tıpkı peygamberin uluhiyetin ve kainatın sırlarını aramak için mağaraya kapandığı gibi, o da Van’ın sokaklarında, kalesinde, medreselerinde kafasında bu eğitim meselesinin nasıl çözüleceğini düşünüyor bir hâkim ışık arıyordu. Bütün hayatı bu arayış ile şekillenecekti. Yoğunlaşmak bir meseleyi zihninin odağına yüklemek ve her gördüğü olay ile onun çözümü arasında bağlar kurmaktı. Sadece düşünen o değildi, özellikle bir Osmanlı valisi olmanın ötesinde bir entelektüel olan Vali Tahir bey ona fikirlerinde iştirak ediyor, onun kadar huzursuz oluyor bir de hayret ediyordu. Klasik medreseden yetişmiş bir Molla ‘nın medreseye dayanan ilimlerdeki bitmez tükenmez münakaşalar yerine yeni bir öğrenci öğretmen ilişkisine ve yeni bir metin araştırmasına ve ilimler ile din arasında bağlar kurmaya nereden kafayı takmıştı, onu dinliyor ve saygı duyuyor, çözmek için gayret gösteriyordu.
Çünkü Natüralist ve Materyalist filozofların atomun hareketini tesadüfî göstermesi varlığın anlamını yıktığından Bediüzzaman bu konuya çok önem verir. Bu eserinde hareket ve onun benzeri kelimeleri kullanır, bahsi onların etrafında dokur, bu kelimeler tahavvülat, ihtizazat, cevelan kelimeleridir.
Varlığın Yapı Taşı: Zerre
Zerre varlığın yapı taşıdır, ilk hareket ettiği andan itibaren sürekli yeni maddeleri dokur bu tahavvülat, bir de dokuma anındaki ihtizazatı, yani titremesi. Tıpkı bir kalemin yazı yazarken hareketi gibi, kalem her yaptığı manalı harf ve cümleler sırasında tahavvül eder.
Bediüzzaman’ın fiziğin önemli konularından olan ve faili meçhul hareket eden, hareketi en çok zerre bahsinde irdeler. Bu zerre bahsi bir yönü ile bir fizik kitabıdır. Hareketi serseri bir tutum olarak gören maddeciler ve tabiatçılara, fizikçilere, kimyacılara matematikçilere en önemli bir cevaptır.
Bahsin ilk cümlesi hareket üzerine kurulmuştur.
“Tahavvülat-ı zerrat, Nakkaş-ı Ezeli’nin kalem-i kudreti, kitab-ı kâinatta yazdığı ayat-ı tekviniyenin hengâmındaki ihtizazatı ve cevelanıdır. Yoksa maddiyyun ve tabiiyyunların tevehhüm ettikleri gibi tesadüf oyuncağı ve karışık manasız bir hareket değildir.” (30. Söz)
Bu cümleyi Galileo ve Newton okumalıydı. Ünlü fizikçiler okumalıydı ve Bediüzzaman’ın ne olduğunu anlamalıydı. Asıl mutlu olacağımız şey Bediüzzaman’ın fikirleridir, onları yaymaktır. Zerratın tahavvülü sadece zerratın değil, gezeğenlerin de tahavvülü, insanın tahavvülü, hayvanların tahavvülü ne kadar canlı varsa hepsinin tahavvülü buna dâhildir.
Fizikçiler hareketi nasıl görürler, Bediüzzaman cevap veriyor.
Tesadüf oyuncağı, karışık, manasız bir hareket, işte Bediüzzaman’ın maddeci fiziğe ve tabiatçılara açtığı müspet savaşın nedeni, hareketi başıboş, karışık, manasız görmektir.
Bediüzzaman burada Hareket’ e o kadar çok maksad yükler ki hayret edilir. Hareketin bir başlangıcı vardır, buna fizikçiler ilk hareket prensibi der. İlk hareketin hareketten sonra doğacak olan faydaları konusunda bütün bilimler bir şey söylemiyor.
Bediüzzaman ilk hareketi “mebde-i hareket” olarak ifade ediyor.
“Çünkü bütün mevcudat gibi zerreler ve her bir zerre mebde-i hareketinde Bismillah der.”
Hareket bütün varlıkları ilgilendirir, çünkü hareketsiz bir varlık yok ki.
Bir otomobil sürülmeye başlamadan önce şoför nereye gideceğini bilir, nereye uğrayacağını bilir. Şimdi her mevcut şuursuz olduğu için nereye, niçin gideceğini nasıl bilsin?
İşte Bismillah demek ona hareket hattını belirliyor.
Harekete geçen şey dolaştığı her şeyden ortaya bir sanat eseri çıkarır. Tıpkı fırçayı kullanan ressamın harekete ilk başladığı andan itibaren bitirdiği anda eserin ortaya çıkması gibi.
“Ukulü hayrette bırakan hikmetli bir sanat cemali, faideli bir nakş-ı hüsnü gösterir…” Hareketten birçok sanat ve nakış ortaya çıkar.
Bilim bu hareketten doğan şeyleri hesaba katmaz. Katamaz.
Galileo; “Yatay düzlemde hareket sonsuzdur, sürtünme yok edilemeyeceği için bu sonucun idealleştirme olduğunu unutmamak gerektir.” der.
Düz bir caddede giden otomobilin hareketi gibi. Ama boşluğa bak, hareketin başlangıç nedeni ve nereye gideceği ve sonucu belirtilmez.
Ressam resmi bitirdikten sonra sevinir, “Elhamdülillah” der. Yani bana bu başarıyı veren şuurlu hareketler zincirinden bir eser çıktı.
Bediüzzaman da; “Vazifesinin hitamında Elhamdülillah der.” diyor.
Hareket Kanunları ve İman
“Hareket ve bu hareketi meydana getiren kuvveti birlikte inceleyen mekanik bölümüne dinamik denir. Dinamik hemen hemen bütün mekanik bölümünü kapsar. Kuvvetin harekete etkisini anlatan matematik bağlantılara Newton’un hareket kanunları denir.”
Allah’ı icraattan çıkarmak için masa başına oturmuş bunu nasıl yapalım demişler, fennin her meselesine bir isim takmışlar. Bugün Avrupa’nın mühim bir yüzdesinin dinsiz olması bilimin böyle yorumundan dolayıdır. İlim adamları ve Nur talebelerinin bu sahalardaki uzmanları fizik kitaplarını eline alıp Tanrısal bir fizik kitabı yazmaları gerekir. İnsanların itikadı ancak ateizmin elinden böyle kurtulur.
Çalışmayan, hayatın rahatına mağlub olan, insanların davası olsa ne çıkar.
Fizik, hareketin sürekliliği ve şuurluluğu ile ortaya çıkan eserler, nakışlar konusunda bir şey söylemiyor. Bütün şubeleri ateizm kokan bir büyük harita, bilim denen yutturmaca.
Hareketin bir planı, programı, uygulaması var.
Bediüzzaman bu tasarıma “İmam-ı mübin” diyor, uygulamaya da “Kitab-ı mübin”. Ressamın kafasındaki tasarım ve program, ortaya çıkan eser de uygulama sonucu. Bu büyük dehalar Galileo ve Newton nasıl böyle düşünmüşler, hayret bir şey.
Hareket, hareketin başlangıcı, hareketin meydana getirdiği sanatlar ve nakışlar, hareketin tasarımı, hareketin sonuçları, uygulamaları. Hareket o kadar sonsuz ki sonsuz duraklar ve sonsuz eserler hepsinin tasarımı, uygulaması akla zarar bir hayal durumu.
Bediüzzaman kendi ifadesi ile bunları nasıl anlatıyor.
Biz anlatamıyoruz, el âlem de görmek istemiyor. Ne söyleyelim?
Bütün bilimlerin hipotezlerinin nasıl bir aldatmaca olduğunu söylüyor. İşte Bediüzzaman’ın büyüklüğü bu noktada. Bediüzzaman büyük adam da ne yapalım anlatamadık bu büyük adamı?
El âlem kargasını bülbül yapıyor biz ise …
“Zerratın tahavvülü gayb âleminden olan her şeyin geçmiş aslında ve gelecek neslindeki intizamata medar ve ilim ve emr-i ilahinin bir unvanı olan İmam-ı mübinin düsturları ve imlası tahtında ve hazır zaman ve şahadet âleminden teşkil ve eşyanın icadında tasarrufa medar ve kudret ve Allah’ın iradesinin bir unvanı olan Kitab-ı mübinden istinsah ile ve seyyal zamanın hakikatı ve misali sahifesi olan Mahv ve isbat levhası kudretin kelimelerini yazmak ve çizmekten gelen harekâttır ve manidar ihtizazattır.” (Sözler, 30. Söz)
Bir hareket bitiyor, ikinci hareket o biten hareketten sonra başlıyor. Hidrojen ve oksijen bir maziden çıkıyor bir araya gelip su oluyor, su bir gaye ama ondan sonra onun yer aldığı varlıkların vücudunda dönüştüğü mahiyetler ve sanatlar, bir meyveye dönüşen su, sonra insan bedeninde yeni bir hareket başlıyor, böyle sayısız birbiri arkasında hareketlerin bir tasarım, alanı var.
Zaman da bu hareketin birbiri arkasından gidişi.
Bu tasarım alanı İmam-ı mübin, bir arabanın tasarımı araba ortaya çıkınca biter, âlemdeki tasarım bitmez tükenmez. Varlık bir yazı tahtası gibi bu hareketleri ve sonuçlarını gösterir. Çok gayretli insanlarla kıyamet kopmadan biiznillah, ateizmin önünü almalıyız.
Her bir Zerrede Tevhid Nuru Parlıyor
Zerre risalesinin her bahsi hareketle başlar harekete yeni anlamlar yükler. “Her zerrede hem harekâtında, hem sükûnetinde, iki güneş gibi iki nur-ı tevhid parlıyor.”
Zerreyi ilahlaştıran maddeciler ile yaptıklarının ne kadar mantıksız olduğunu izah ederek alay eder. Hareketli havanın her bir zerresinin girdiği bütün varlıkların vücudunun yapısını bilmesi gerekir. Böyle bir hareket bir zerreden beklenemez.
“Müteharrik, hareketli havanın, müteharrik hareketli zerresi ya nebatata ve hayvanata, hatta meyvelerine, çiçeklerine giydirilen suretlerin, miktarların teşkilatını biçimini bilmesi lazım geldiği gibi; sakin toprak, sakin olan her bir zerresi bütün çiçekli nebatatın ve meyvedar ağaçların tohumlarına medar ve menşe olmak kabil olduğundan, hangi tohum gelse ve o zerrede yani misliyet itibariyle bir zerre hükmünde olan bir avuç toprakta kendine mahsus bir fabrika ve bütün levazımatına ve teşkilatına lazım bütün cihazatı bulunduğundan, o zerrede ve o zerrenin kulübeciği olan o bir avuç toprakta, eşcar ve nebatat ve çiçekler ve meyveler envaı adedinde muntazam manevi makine ve fabrikaları bulunması veyahut mucizekar, her şeyi hiçten icad eder ve her şeyin her şeyini ve her cihetini bilir bir ilim ve kudret bulunması lazımdır veyahut bir Kadir-i Mutlak bir Alim-i Külli Şeyin emir ve izniyle, havl ve kuvveti ile o vazifeler gördürülür.” (Sözler)
Zerrenin hareketlerinin bağımsız olması halinde olacakları farazi anlatan, bu faraziyatın ne kadar mantıksız olduğunu nazara veren Bediüzzaman zorunlu olarak bir alim ve kadirin tasarımı ve icrası ile bu varlığın dokunabileceğini ve hareketin mana kazanabileceğini izah eder.
Umum İnsanlık Hayatın Gayesini Öğrenmeli
İşte fizikçi, biyolog, matematikçi, atomun boy gösterdiği her ilim dalında çalışan arkadaşlar önlerine bir fizik kitabı veya biyoloji kitabı alıp yeni bir fizik ve biyoloji kitabı yazabilirler. Bir değil binlerce insanın varlığa anlam vermesini sağlarlar ve ömürleri kıymet kazanır.
Medresetü’z-Zehra böyle büyük bir tasarımdır, bunun uygulayıcıları haydi kitaplarını yazsınlar. “Bediüzzaman büyük adamdır” demek yetmez, o büyük adama yakışır adam olmak ondan istifade edenlerin üstüne borçtur.
Eserlerindeki güzellik mülahazalarını okuyunca onun bir nesneye veya olaya baktığında onun estetik duruşunu, temasını, geometrisini, armonisini ve daha birçok estetik esasa göre baktığını estetik okuyanlar bilir.
Bir şeye estetik olarak bakamıyorsa insan onun için o şeyin değeri yok gibidir. İnsan gözü “güzelliğin bütün meratibini fark eden insan gözü”dür.
Bediüzzaman’ın burada anlattığı göz eğitimli gözdür, yoksa her göz güzelliğin bütün mertebelerini göremez. Ama onun gözü gerçekten güzelliğin bütün meratibini görecek bir derinliğe sahip.
Nedir bu güzelliğin bütün mertebeleri işte orası bizce meçhul ama ona malum, eserlerindeki güzellikler bahsi onun nasıl her şeye çok yönlü bakacak derinlikli ve arkasında büyük bir dini, ilmi, estetik, bir muhayyileye ve havsalaya sahip olduğunu gösteriyor.
Bediüzzaman çok derin bir insan ama biz onu derinliksiz okuduğumuz için benim şahsi kanaatim gelişmiyoruz, belli bir limitin üstüne çıkamıyoruz.
Antika Sanatın Bir Milyon Kıymeti Var
Mesela sanat hakkındaki şu yorumları sanat felsefesinin temel argümanlarındandır:
“İnsanların sanatları içinde nasıl ki maddenin kıymeti ile sanatın kıymeti ayrı ayrıdır. Bazen müsavi bazen madde daha kıymettar, bazen oluyor ki beş kuruşluk demir gibi bir maddede beş liralık bir sanat bulunuyor. Belki bazen antika olan bir sanat bir milyon kıymet aldığı halde, maddesi beş kuruşa da değmiyor. İşte öyle antika bir sanat antikacıların çarşısına gidilse, harika-pişe ve pek eski hünerver sanatkârına nisbet ederek o sanatkârı yadetmekle ve o sanatla teşhir edilse, bir milyon fiyatla satılır, eğer kaba demirciler çarşısına gidilse, beş kuruşluk bir demir bahasına alınabilir.” (Sözler)
Bediüzzaman her zaman sanat için de geçerli olan genel sanat felsefesi bulur ve onu bağımsız anlatır, daha sonra onun anlatmak istediği asıl konuya getirir.
Cumhuriyet döneminde bir hikâye vardır, bir halı parçası bir evde odada bir süre durur, daha sonra kapının önüne paspas oluncaya kadar gider. Birgün bir eskici bunu basit bir parayla alır. Aile birgün güzelsanatlar müzesine gider, cam bir muhafaza içinde o halı parçasını görürler. Selçuklu dönemi halısı diye bahası anlatılmaz bir ilan görürler, olmadık şekilde üzülürler.
Bediüzzaman her şeye onun sanat değerini anlayacak şekilde bakar.
Nesnelerden Allah’a giden yolları, ama sanata açık kapılardan, bütün eserleri olay ve nesnelerin özellikle Allah’ın sanatlarının değer felsefeleriyle doludur.
Bir cemaat Bediüzzaman’ın derinliğine dalmalı ve onu topluma açmaya çalışmalı.
Onun Sani kelimesi ile yapmış olduğu iki yüz otuz kadar cümle ve otuz üç Sani ile oluşan Allah’a dönük esma ve çok derinlikli okumalardır.
O her şeye sanat değeri ile bakar, bu yüzden bulduğu tabloyu, levhayı anlatır ve arkasından esmanın mührünü, sani kelimesinden doğan mührünü vurur ve onu Allah adına keşfeder ve mühürler.
Bediüzzamanın Eşya, Olay ve İnsan Okumaları
Bediüzzaman sanat eserleri müzesinde gezer hergün onun tabiat dolaşmaları bu eser mütalaasıdır. Çok ayrıntılı tahliller yapması eşyaya çok yakından baktığını gösterir. Gözünün arkasında büyük bir okyanus birikimi vardır, bu birikim estetik açıdan bilgi ve görselliktir, ilim açısından ise müktesebattır. Her ikisini birlikte kullanınca çok daha farklı şeyler görür. Bu ayrı bir konu.
Bediüzzaman eşya, olay ve insan okumalarında okuduğu görüntü veya levhayı, tabloyu, azameti, heybeti, yaratmayı o görüntüye uygun esma ile etiketler ve ona göre kurduğu esma terkipleri ile esma okumalarını müşahhaslaştırır.
Risale-i Nur’da en çok zikredilen esmalardan biri Sani esmasıdır,
Sani yarattığı şeyi sanatlı olarak yaratan demektir.
Halık yaratandır, ama Sani yarattığı şeyi güzel, geometrik, biçimsel bir şekilde tasarlayan, düzenleyen sanatkâr bir ilah demektir.
Bediüzzaman’ın Sani ismiyle kurduğu esma terkiplerine bakalım.
En çok kullanılanlar Sani-i Hakim, Sani-i Zülcelal, Sani-i Zülcemal.
En çok iki esma terkibini kullanmış; Hakim ve Zülcelal. 230 adet Sani ile cümle kurmuş, her biri başka bir görüntünün okunmasından sonra etiketlemek olmuş.
Azamet ve heybet sahibi sanatlı yaratıcı görüntü en çok onun dikkatine çarpmış, daha sonra hikmetleri gözeterek sanatlı yaratanı kullanmış.
Daha sonra da cemal sahibi sanatlı yaratan terkibini kullanmış.
Demek Bediüzzaman sanatlı bakmış çok şeye, onun bakışına sanatkar bir ilahın farklı icad tabloları hakim. Yapılanı zikrederken esmayı zikretmeden o tabloyu biçimlendirmemiş, ifade etmeden önce gördüğü şeye uygun esmayı kullanıyor, ifade onunla su yüzüne çıkıyor. Eğer bunları kullandığı cümleleri tahlil etsek ortaya büyük bir kitap çıkar, sanatlı levhaların ilahının yarattıklarının Bediüzzaman tarafından yapılan okumaları.
İdrak-ı maali bu küçük akla gerekmez
Zira bu terazi o kadar sıkleti çekmez
Bediüzzaman’ın bakışının arka planı ne kadar azametli.
Bir okyanus gizli gözlerinin arkasında, o okyanustan iki göz dış dünyaya bakıyor. Bir esmadan bu kadar tablo, ya diğerleri…
Mesela Sani-i Zülcelâl ile ilgili kurduğu 121 cümleyi, paragrafı okuyup celalli, azametli ve sanatlı yaratıcının fiillerini, yansıyan büyüklüklerini hem de sanatlı anlatmak istedim ama çok zor bir iş, bir gün onu da yaparız.
Diğerleri de ayrı şeyler,
Sani-i Hakim de öyle yaptığı her şeyi hikmetli ve sanatlı yaratan bir ilah demek, bu da yüzü aşkın cümleye neden olmuş, Sani-i Hakim diye bir bahis olabilir.
Bu kadar akademik adamı bir araya getirip gerçekten bir akademi kurmak gerekir, böyle bir büyük organizatör olmalı artık klasik nur talebeliği kavramına yeni daireler ilave etmeliyiz.
Söylüyorum ama anlayan kim? Yazdığım yazıların takdir etmesini bilen yok mu? Hayır yok değil ama o bahislerde tuzu olmayan insanlardan, “çok güzel olmuş”un dışında yorum alamayız.
Aslında benim yazılarım bir mektep, bir eğitim aracı.
Anlayan anlar, anlamayana ne diyeyim. Onların da çok ciddi değerlendirildiği konusu bir başka konu!
Dinin, etnik bakışın, teorik hazımsızlığın, ben yaparsam olur, başkasına yok, tenbeli suçla, çalışkanı perdele mantığı kimseyi mutlu etmez, nice dehalar mezarlarda yatıyor, eğer doğru eğitim alsalardı, şimdi neredeydiler. Bunu İngiliz şairi Schelley söylüyor.
Bu küçük yazı çok yorucu bir tarama ile oldu, 2250 cümleyi taradım ve alınması geleni fişledim ve daha sonra bu sonuçlara vardım. Bu sonuçlar daha da genişleyebilir.
Rabbimizin esması üzerine derinleştiğim için inanılmaz sevindim.
Hüsün, temaşa ve güzel kelimeleri onun kâinata, insanlara, insani olaylara, dini hakikatlere, kozmik olaylara bakışının bir kısmını yansıtır.
Onun görme biçimleri maddi nesnelere dışa bakış türündedir. Dini hakikatlere de bakışları hakikat olduğu için içe bakış tarzındadır.
Onun bakış açısını, görme biçimlerinin teorisini oluşturmak çok zor bir şey, sadece yorum yapamayan bir seyir değil, baktığı şeyin güzellik değerini tartan bir gözü var, güzellik değerini tartarken çirkinlik içinde de olsa o güzellik değerini yine görme biçimi ile güzele bağlayan bir dış ve iç gözü var.
Bediüzzamanın görüş Tarzları
Tek bir görme biçimi yok,
onun kalbinin,
ruhunun,
dilinin,
gözünün,
imanının,
inancının,
basiretinin
her birinin birer görüş tarzı var.
Bütün eserlerinde görüş tarzları bunlara bölünebilir.
Bazen tek bir nesneye bakar, bir arıya, bir ağaca, bir çiçeğe, bir meyveye.
Bazen birçok şeye birden bakar; güneş sistemine, bitkilere, hayvanlara, insanlara topyekün bakar ve genel görme ve basiret yorumları yapar.
Biz sadece bazı fiillerini takib ettik. Onun bu üç görme tarzının görme örneklerinde bu fiiller kullanılmaz ama verilen örnekler güzel görmelerin örnekleridir.
Mesela umumi faaliyetlerden hareketle intizamı okuma bir toplu bakıştır.
Bu intizamı okuma aynı zamanda intizamın üyeleri arasındaki birlikteliği okuma olduğu için tenasüb yani bir güzellik okumasıdır.
Bir çiçekteki güzelliği okumak nerede, bu genel fiilleri okumak nerede?
“Madem bu kâinatın heyet-i mecmuasından arzın yevmi ve senevî deveranından ta insanın simasına ve başının duygular manzumesine ve kandaki beyaz ve kırmızı küreyvatın deveranına ve cereyanına kadar külli olsun, cüzi olsun her bir şeyde hikmetli ve dikkatli bir intizam var.” (Şualar)
Bu bir görme biçimidir ama birçok şey arasındaki ortak değeri görmek tarzında bir okuma biçimidir.
O değer nedir i n t i z a m, intizam güzelliğin en önemli şartıdır.
Yer Küresinde Cereyan Eden Olaylar
Mesela Münacaat isimli eserinde gördükleri büyük oranda nesneler, fiziki olaylardır. Kozmik ve yeryüzü varlıklarıdır. Bunlara tek tek bakıp yorumlar yaptığı gibi onları birlikte de yorumlar, aralarındaki birliği ve vahdeti, düzeni anlatır.
Burada kürede cereyan eden olayları ve büyük nesneleri, hayatımız üzerinde tesirleri büyük olan nesneleri söz konusu eder. Onların intizamlı hareketlerini ve tek tek ve birlikte intizamlarını anlatır, fayda ve hikmetlerini gözler önüne serer.
Bu yönü ile Münacaat canlı bir estetik dersidir, her gün baktığımız olay ve nesneleri baktığımızdan çok farklı bir şekilde ortaya koyar.
İntizam Vahdet ve İnsicamın Yansımaları
Münacattaki güzellikler çiçek, böcek, ağaç, gibi varlıkların hüsün ciheti temaşa yönü değil azametli güzellikler, haşmetli görüntülerin güzellikleridir.
Çünkü bu görüntüler ancak intizam, vahdet, insicamın külli anlamda yansımaları ile mümkündür.
“Semavatta hiçbir deveran ve hareket yoktur ki böyle intizamıyla senin mevcudiyetine işaret ve delalet etmesin.” (Şualar)
Bu semavi bir estetik görüntü ve temaşadır.
“Hiçbir ecram-ı semaviye yoktur ki, semavi varlıklar, sükûtiyle gürültüsüz vazife görerek direksiz durmalarıyla senin rububiyetine ve vahdetine şehadeti ve işareti olmasın.” (Şualar)
Beşeri sanat bu vadilerde yürümemiş, yürüyemez.
Bir tablodaki renkler arasındaki intizam, uyum ve denge nerede, semadaki gezegenler arasındaki intizamın meydana getirdiği haşmetli güzellik nerede?
İlim Adamlarına Göre : Yüce
Bu eserde
“Hem bu safi, temiz, güzel gökler, fevkalade büyük ve fevkalade süratli ecramiyle muntazam bir ordu ve elektrik lambalarıyla süslenmiş bir saltanat donanması vaziyetini göstermek cihetiyle Allah’ın haşmet ve azamet ve hâkimiyet gibi yüce güzelliklerini anlatırlar.
Yüce estetiğin önemli bir kategorisidir:
Olağan olanı aşan, sıradan olmayan, yüksek durumda olan, ulaşılamayacak kadar yüksekte bulunan, yüksekliğiyle bize korku ve heyecan veren.
Burke Yüceyle ve Güzelle İlgili Fikirlerimizin Kökeni Üzerine Felsefi Bir Araştırma adlı incelemesinde y ü c e y i “ruhun duyabileceği en yüksek heyecan” diye tanımlar. “Herhangi bir biçimde acı ve tehlike fikri yaratabilen yani şu ya da bu biçimde korku duyurabilir ya da korkunç nesnelerle ilgili olan ya da şiddete benzer bir biçimde davranan her şey yücenin kaynağıdır yani ruhun duyabileceği en yüksek heyecanı yaratandır.”
Yüce, her zaman bizi aşan şeydir, bizim için erişilmez ya da uzakta olan değerdir. O çok zaman doğayla ilgili bir izlenimde kendini gösterir. “Yüceyi biz doğanın bir düşüncesi gibi sezeriz” der Jean Prevot.
Yüce çok zaman gülünç olanla karşılaştırılır, yüce olan kendisine gülemediğimiz şeydir. “Yüce ile gülünç arasında ve gülünç ile yüce arasında bir adımlık yol vardır” diyerek Th Payne bu iki kavramı birbirine yaklaştırır.
Güzelle yüce arasında her zaman bir yakınlık sezeriz, güzel olanda yüceyi duyuran, yüce olanda güzeli andıran bir şeyler vardır. Yüce gibi güzel de gülünç ile karşıtlaşır. “Güzel tanrısaldır, yüce insanidir” der Theodore Jouffroy.
Amiel’e göre “Güzel yüceden üstündür, çünkü süreklidir ve doymak bilmez; yüce görelidir, geçicidir ve katıdır.”
Theodore Juffroy yücenin temeline kavga kavramını koyar, yüceyi gelişime engelleyenlerle yıkışmakta olan güç diye anlar.
Voltere göre “İnsan duyarlı değilse her zaman yücedir, kötülük gibi yüce de bulaşıcıdır”.
Yüce üzerine en geniş ve köklü çalışma Kant’ın 1790’da yayımlanan ünlü Kritik der Urteilskraft (Yargı Gücünün Eleştirisi) adlı yapıtının bir bölümüdür.
Kant bu yapıtında güzelden sonra yüceyi tartışır, onu da güzel gibi beğeni yargısına bağlar.
Yüce bize hiçbir aracı kavramı gerektirmeksizin doğrudan doğruya haz verir ve bu yanıyla güzele benzer.
Güzelde sınırlılık belirginken yüce insan kavrayışını aşacak biçimde sonsuza açılır. Bu yüzden sonsuz ve sınırsız yüce anlık ile değil us ile ilgilidir. Her zaman imgelemi zorlayan yüce öznelliğin bir ürünüdür, yani nesneden değil ruhtan gelir. “Tüm duyu ölçülerini aşan ruhun bir yetisinin göstergesi” der, Kant onun için.
Yüce bazen matematik büyüklük ile bazen da güçlülük ile ilgilidir.
“Yüksek dağlar karşısında duyduğumuz yücelik duygusu matematiksel, gök gürültüsü karşısında duyduğumuz yücelik duygusu güçseldir.” (Afşar Timuçin, 522-23)
Bediüzzaman ve Kant’ın ‘Yüce’ Görüşleri
Bediüzzaman’ın yüce ile ilgili fikirleri Kant’ın fikirleri ile birleşir. Diğer yüce telakkileri yüzeysel görünürler.
Yüce güzelin çok farklı bir güzellik türüdür.
Sonsuzluğun insanın duyabileceği şekilde ifade edilmesidir.
Azametli dağların, coşmuş denizlerin, fırtınaların, okyanusların tasviri yücedir. Bediüzzaman tabiat unsurlarını yüce tasarımlarla tanrısal tefekkürlere dönüştürür.
Bediüzzaman dağları iki şekilde anlatır, bunlardan biri Kur’an’daki dağlardan bahseden konular ve ikincisi kendinin dağlardan bahsetmeleridir.
Bediüzzaman’ın Kur’an ile ilgili anlatımları hem estetiğin yüce kategorisi, hem de yüce üslubun tezahürleridir.
Mesela Amme suresinin anlatımı her iki yönlü de -üslup ve estetik- yüce noktasından önemlidir.
“Sure-i Amme’ye dikkat edilse öyle bir bedi üslup ile ahireti, haşri, cennet ve cehennemin ahvalini öyle bir tarzda gösteriyor ki, şu dünyadaki Allah’ın fiillerini, Rabbani eserleri o uhrevi ahvale birer birer bakar, isbat eder gibi kalbi ikna eder.
Bir iki noktasına işaret ederiz.
Şu surenin başında kıyamet gününü isbat için der:
“Size zemini güzel serilmiş bir beşik, dağları hanenize ve hayatınıza defineli direk, hazineli kazık, sizi birbirini sever, ünsiyet eder çift, geceyi hab-ı rahatınıza örtü, gündüzü maişet meydanı, güneşi ışık verici ısındırıcı bir lamba, bulutları ab-ı hayat çeşmesi gibi ondan suyu akıttım.
Basit bir sudan bütün erzakınızı taşıyan bütün çiçekli meyveli bütün muhtelif eşyayı kolay ve az bir zamanda icad ederiz.
Öyle ise yevm-i fasl olan kıyamet sizi bekliyor, o günü getirmek bize ağır gelemez.” (Sözler)
Allah azametini, icraatının büyüklüğünü ve yüceliğini bu üslup içinde anlatır. Bediüzzaman hem matematik yüceleri, hem de dinamik yüceleri anlatır.
Matematik yüceler insanın denetleyebileceği güzelliklerin güzelliği ve bazen yüceliğidir.
Bediüzzaman skolâstik bir düşünceyle, mantıkla çelişen dayatmayı, dini hiçbir zaman söz konusu etmez, o analitik bir düşüncedir, o her düşünceyi analiz eder, kolay anlaşılır hale getirir.
Hatta Bediüzzaman asırlardır çözülememiş sadece söylendiği için inanılmış yüce itikadi bahisleri anlaşılır hale getirmiştir.
Çünkü Bediüzzaman demek, analitik düşünce demektir.
Kader,
Miraç ve
Haşir konuları yüce konulardır.
İnsanlar bu tür bahisleri anlamakta zorluk çektiklerinden yüce şeyler karşısında kendini küçük gören insan bu bahisleri de olduğu gibi kabul etmiştir.
Çok büyük dehalar ve âlimler bile bu meselelerin yüceliği ve azameti karşısında çaresiz kalmışlardır.
Estetiğin üç değişik kategorisi
Bediüzzaman’da celal, cemal ve kemal olarak yer alır.
Din insan gözüne çarpan görüntüleri ilahi eylemlere dönüştürür.
Estetik, felsefe ve sanat ise suri bir hayrete ve hazza dönüştürür.
Edebiyat yücelikler ve azamet karşısında yüce üsluplu şiirler söyler, ama din yücelikleri insanı dini eylemlere dönüştürür.
Mükemmel din, insanın şuuru yerine geldikten sonra gördüğü âlemden kendinde meydana gelen değişmeler üzerine kurulmuştur.
Namaz bu üç görüntü ve görüntünün arkasındaki mücerred büyüklük üzerine kurulmuştur, namazda insan bu görüntülere ve arkasına giderek en yüce duruşu sergiler.
Kant, bir yaz, bir dağ evinde ağaçların azametini gördükten sonra yüce denilen estetik kategoriyi hissetmiştir.
Allah insanın sürekli azameti karşısında küçüklüğünü hissetmesi için
Kur’an’da “Rabbu’s-semavati ve’l-ard” imajını kullanır.
Bu imaj ile her an gökyüzü ile irtibatlı ve görsel ilişki içinde bulunan insan bu azamet ve yüce ifade karşısında kendi küçüklüğünü hisseder, bu sürekli tekrar ile ona bir azamet karşısında dini bir tavır almayı öğütler.
Güzel, yüce ve yetkinlik karşısında alınan tavır,
Sanatta bir ürperti olabilir ama din sadece ürperti ile yetinmez, çünkü koca semayı ve arzı yaratan ve o azametli küreleri bizim hizmetimize veren, sonra o büyük kütleleri bir fabrikaya dönüştürüp mahsullerini önümüze gıda olarak getiren ve her yaptığını insanın yaşamına endeksli bir mükemmellikle bir kemal ve yetkinlikle yapan ilah sadece bir ürperti ile sanatsal düşünce ile kulunu bırakmaz.
Ona bu üç görüntü karşısında bir görev biçmiştir.
Sembolik derinlikleri olan, sembolik derinlikleri ezelden ebede kadar uzanan, yaratılışın bütün safhasını, insan hayatının bütün demlerini, Allah ile mantıklı ilişkilerin, duruşların tamamını içine alan, Habibi ile buluşmayı içeren, âlemin ve insanın özeti olan kavram ve tasarımları ihtiva eden bir duruş, öyle bir duruş ki, yok öyle bir duruş dünyada.
İki duruş var karşımızda yaratılışın binbir endamı ile duruş,
Bizim onun karşısında bütün ilgilerimizi içine alan duruş.
N a m a z ve bu iki duruş karşısında yaratılışın iki büyük üyesine insan ve kâinatı kendine has nazarı ile seyret âlemlerin namütenahi azameti olan ilahı, Allah-ı Zülcelâl’ı.
“Celaline karşı kavlen ve fiilen ‘Subhanallah’ deyip takdis etmek.
Hem kemaline karşı lafzen ve amelen ‘Allahuekber’ deyip tazim etmek.
Hem cemaline karşı kalben ve lisanen ve bedenen ‘Elhamdülillah’ deyip şükretmektir.” (Sözler)
Üç büyük görüntü var: Celal, Cemal, Kemal.
İşte celal! Yüce insan bu celalin karşısındadır, bu yüzden k a r ş ı kelimesini kullanır Bediüzzaman.
Bir tarafta celal görüntüsü ve görüntünün arka planı metafizik, maverai kısmı, varlığı celaliyle yaratan ama bize celalinin görüntülerini yarattığı azametli varlıklarla gösteren ama azameti arka planda.
Onu ne bilelim ama farklı olduğu denetlenemez olduğu kesin.
Namazda ayakta durduğumuzda bu celalin, yücenin karşısında saygı ve kabul için dururuz, evet senin azametin ve benim küçüklüğüm, evet senin yüceliğin benim cüceliğim işte ispatı benim duruşum, o azameti gören ve hisseden yürek patlasın, çatlasın, dağılsın, devrilsin.
Bediüzzaman o duruş esnasında nasıl bir zelzeleye tutulmuş zemin gibi duruyorsa, işte karşı duruş bu, karşı duruş bu. İşte tanrısal ürperti bu, en büyük sanatsal duruş bu!
Allahu ekber bu azamet karşısında ürpertinin zarfı, eğilmek secdeye kapanmak azametin ağırlığına tahammül edemeyen başın istirahat için başını yere koyması, çünkü namaz azamet ve yücelikten küçülmeye doğru giden bir biçimsel tasarım ile kurgulanmış, kurgusu bile mucize, çünkü tasarlayan Allah. Ayakta, eğilmek ve secdede yok olmak, ama asıl var olmak o secde hali.
Allahın Azamet ve Hâkimiyetine Secde
İnsan sadece celal veya yüce görüntüler karşısında Allah’ın azamet ve hâkimiyetini görebilse ama onun dünyasının devamı için gerekli nimetlerden uzak veya onlar onun alanında olmasaydı insan melek olurdu, çünkü meleklerin bizim türümüzden gıdaları yok.
Onlar celal ve azamet karşısında ayakta, oturarak, secdede karşı tavırlarını meydana koyarlar.
Ama insan celal karşısında azamet ve heybet karşısında, kâinattaki hayret-nüma faaliyet ve rububiyet karşısında Allah’ın azametini görüp ve düşünüp titreyip, kusurlarından tiksinip ona secde eder, bunun yanında onunla bağlarını nimetler vasıtasıyla devam ettirir, melek değil, yarı melek, yarı insan olur, meleki yanı olduğu gibi insani yanı da vardır.
Demek insan Allah’ın eşyaya yansıyan üç temel görüntüsünü algılayan mekanizmalara sahip, ama diğer canlıların bu mazhariyetleri yok.
Yücenin özelliği sınırsızlıktır, denetlenemezliktir.
Görüntüsü insanı baskı altında tutan, hatta ezen bir durumdur, onunla insan arasında nispetsizlik vardır.
Güzel bizim idrak ölçülerimizin içine girebilir, ama yüce girmez bizi aşar hayrette, tahayyürde, ibrette, ürpertide bırakır.
Şaşırtıcı ve ürperticidir. Küçüklüğümüzü hissederiz.
Din bu azamet ve haşmeti, ürpertiyi insanı düzene almakta kullanır, çünkü insan şu koca âlemde yerini ancak yüce şeyler karşısındaki düşüncesi ve dalıncı ile hissedebilir.
Hayatın küçük ayrıntısı güzel de olsa insana kendini aşma özelliği vermez. Hayatımıza dönük gözler bizi basit işlerle meşgul eder, basit şeylerle mutlu olmayı hayatını yaşama olarak algılarız.
Allahuekber Tekrarı Günde Kaç Defa
Allah kulunu kurtarmak için, kitabında sürekli yüce şeyleri nazara verir, günde beş defa yüceyi kulaklarımıza üfler, büyük büyük minarelerden, Allahuekber, yani: “Küçük hayatın ayrıntısından başını kaldır şu koca âlemin sahibi en büyük, en büyük ile empati kur, küçülmekten kurtul, bedeninde kaybolma, arzın ve semanın haşmetine bak, o haşmetin arkasında ihata edilmez haşmet sahibini düşün, yücel, yücelere çık!”
Bunu dört defa tekrar eder, günde beş defa dört başta, iki sonda altı eder, beş vakitte otuz kere Allah büyüklüğünü hatırlatır, demek onu hatırlamak hayatımızın vazgeçilmez bir teması.
Bir de kamet verilirken tekrar edilenler altmışı bulur, eğer namazın manası kendisine ülfet edilmeseydi mağrur ve mütekebbir girdiğimiz camiden incelmiş, kaybolmuş, ezilmiş olarak çıkardık.
Samimiyet midir, başka bir şey mi?
Bu yüzden azametli adam Bediüzzaman, kendine dönük hayatı olmayan adam, bulutlardan, mana bulutlarından, yıldızlarından aşağı inmemiş,
“Dünyada bir hanem yok ki nerede tekkem olacak?” demiş.
Eserlerini tashih ederken etrafındaki sanat galerisi olan kâinatı seyreder, tashihi unutur, seyirden, azametin karşısındaki seyirden kendini unutur.
Ya sen neyi unutuyorsun?
Hatırladığın var mı ki?
Din samimi olmaktır,
Allah’ın huzurunda “samimiyetsiz” hitabına muhatap olan adam, sınavı kaybeden öğrenciye kapıyı gösteren hoca, arabada yer yoksa unutulan adam, “sana yer yok” denilen adam.
Ayetü’l-Kübra, İkinci Şua, Münacaat, Pencereler, Yirminci Mektup, daha neler?… Hepsi yücenin, hem üslup, hem de estetik yücenin tahtına oturmuş eserler.
Yüce manalar ve derinlikler içinde yücelere çıkıp cüceliktin kurtulmak işte büyük estetik ders.
On Dokuzuncu Mektup, Yahya Kemal şiirlerinde hep büyük insanları anlatır, büyük hükümdarları anlatır, Yavuz Sultan Selim, Fatih ve başkaları.
Namık Kemal hep büyük adamlara müpteladır, yüce adamların yanından inmez. Selahattin Eyyübi, Fatih, Yavuz, Emir Nevruz, Hugo.
Bediüzzaman büyük adamların yanına karargah kurmuş, eserlerinde empati kurduğu büyük adamlar saymakla bitmez, en büyük insan Hz. Peygamber, o da Mevlana gibi “hak-i pay-ı Muhammed muhtarem” der.
“Eserimi güzel yapan evsaf-ı Muhammedidir” der.
Mucizat-ı Kur’aniye onun en büyük yücenin kitabını anlattığı bir eser, üslubu yüce, anlatımı yüce, estetiği yücenin estetiği.
Eğer bu yüce konuları ve adamları yıllardır okuyup hala cüce olarak değişmemiş olarak yerinde sayıyorsan, ne kabiliyetinde, ne aklında, ne dünya ile ilişkilerinde bir değişme yoksa sen kendine ne dersen de. “Ne diyeceğini bilirsin tabi” demek de ustalıktır.
Kimse alınmasın; benim, buna muhatab olan.
Alınma alınma adın olsun kalın.
Aç karın yüksek nalın salın ha salın.
Ne olacak senin halin?
Cemil Sena yüceyi anlatır:
“Alain’e göre yüce, dışsal hiçbir varlığa dayanmayan bir umuttur. Ya da herkesin kendi nefsinde bulduğu bir egemenlik ve dayanma gücüne imandır.
İşte bize bu umut ve imanı veren yücedir.
Her yüce güzel olduğu halde her güzel yüce değildir.
Yücede derinlik, bilinmezlik ve büyüklük gibi bazı karakterler vardır.
Güzel ise daima derin, karanlık ve ulu değildir.
Yücede kararlarımızı ve irademizi parçalayan, bu yüzden de acizliğimizi küçüklüğümüzü, hatta faniliğimizi ihtar eden bir yükseklik vardır.
Bunun içindir ki her yüceden bir sonsuzluk izlenimi alırız.
Pascal bu duyguyu iki sonsuzluk karşısında bir baş dönmesiyle açıklar.
Zira yücede değerler üstü bir şey vardır ki zihin için o esrarlı, bilmeceli, dinsel ve metafizik bir kavram gibi belirir.” (C. Sena, 218)
Bediüzzaman’ın anlattığı bütün yüce kategoriler bu özelliklere sahiptir.
Onun temaları, şahısları ve nesneleri büyük oranda yücedir ve yüce bir estetik anlatımla anlatılırlar, üslupları da yücedir.
Bediüzzaman nesneleri yeniden inşa eder.
Nesneler varlık içinde kendi halinde, birbirine yabancı telakki edilir. Bediüzzaman o birbirine yabancı olan varlıkları bir düzen ve yorum içinde ilahileştirir, bir fabrikanın çarkları haline getirir.
Nesne fiziksel canlı ve cansız varlıkları anlatır.
Bediüzzaman sadece nesneleri değil nesnelleşmiş, şahsiyet kazanmış vakaları ve hareketleri de yeniden gözden geçirir, onları da varlık içinde yerli yerine yerleştirir. Bütün eserlerinde onun yorum dünyasında bir hakikatı anlatmada veya hakikat penceresinden görünen nesnelerin sayısı çok fazladır.
“Bu yönüyle estetik bir nesne, estetik yüklemlerin kullanıldığı cümlelerde, öznenin gönderme yapabildiği ya da estetik terimlerle tasvir ettiğimiz tecrübelerimize kaynak olabilen şeydir.” (Dabney Tovsent, Estetik Nedir, 103)
Birgün Barla’da gezerken yerdeki iki taşı alır ve;
“Bak kardeşim hiç biri aynı değil, herkes sanat olarak bağımsız, sahibi de muhtar” der. İşte sıradan telakki edilen taşlara bakış açısında onu bir mana dünyasına, anlamlı ilişkiler, vahdani ilişkiler dünyasına katar.
Nesneler onunla uğraşan kişinin elinde subjektif bir yapı kazanır. Onun verdiği anlama razı olur nesne.
Picasso bir bisiklet oturağını üstüne iki demir ekleyip bir öküze benzettiği şey bir sanat eserine dönüşür, onun subjektif inşa edici kişiliği ona yeni bir yapı kazandırır. Ama Bediüzzaman
nesneleri subjektif değil, objektif ve birbirine bağımlı anlamlar dünyasına katar. O her varlığın bu büyük anlamlar dünyasındaki yerini görür ve yerli yerine koyar ve tasarımın sahibi ile bağını tesis eder.
Yüce Tabirini İlk Kullanan
Milattan Sonra 213-273 Longinus yüce kavramını ilk defa kullanan olarak kabul edilir. La Bruyere, E. Burke, H. Hume yüceden bahsederler. Mandellsohn ve Sulzer sublime sözcüğünü Erhaben sözcüğü ile Almanca’ya sokarlar. Sonunda Kant gelerek yüceyi güzelin yanında Yargı Gücünün Eleştirisinde bir temel estetik kategori olarak ele alarak onu temellendirir.
Kant’tan günümüze felsefe onun gözüyle bakar yüceye.
Bediüzzaman da İslam tarihinde, İslam felsefesi tarihinde güzelin çok yönlü kategorilerinin hâkim olduğu metinler ortaya koyar. Yüceyi, güzel çirkin ilişkilerini, en çok anlatan şahıstır.
Ondan önce yüceden bahsedenler varsa da
Bediüzzaman
cemal,
kemal ve
celal gibi
estetiğin üç temel kategorisini eserlerinin çekirdeği yapmıştır.
Onun eserleri bu üç tezahüre göre düzenlenebilir.
Kant, yüce ile güzeli karşılaştırarak ikisini de izah eder.
Kant, “Yüce ile güzel ikisi de hoşa gider” der. Bunlar bilgi objeleri değil, haz objeleridir.
Hâlbuki Bediüzzaman güzel ve yüceyi sadece haz objesi olarak kabul etmez, ona göre güzel de yüce de bağlayıcıdır.
Celaline karşı “subhanallah” demek, yani sen noksanlardan ârisin, biz ise kusur ile mali.
Cemali yani güzelliği hem varlıkların hem de hizmetindeki nesneler ve hizmetçilerin güzelliği elhamdulillahı gerektirir.
Bana bu güzellikler yansımakta ben de onlara karşı farkında olduğumu belli ediyorum.
Bizi Allaha Kulluğa Çağıran Nesneler
Bütün güzellikler Allah’ın isimlerinin perdelerden geçmiş görüntüleridir, Allah’a çağırırlar, gelip geçici bir haz değildirler.
Bütün varlık azametli bir ilahın emri ile insana koşuyorsa, insan bu azamet ve güzellik karşısında Allah’a koşmalıdır.
Bediüzzaman sokakta kalmış çocuklar gibi ortada kalmış güzel ve yüceyi Allah’a koşturan zihinsel ve fikri yorumlar icad etmiştir.
“Celaline karşı kavlen ve fiilen
Subhanallah deyip takdis etmek,
kemaline karşı lafzen ve amelen Allahuekber deyip tazim etmek,
hem cemaline karşı kalben, lisanen ve bedenen Elhamdülillah deyip şükretmektir.” (Sözler)
İlahi kudretin nazarının azametine karşı istihsan ve hayretle Allahuekber (Sözler) demektir.
Kant’a göre sadece hazdır.
Güzel ile yüce arasındaki ayrılıkları anlatır Kant:
Doğada güzel belli bir sınırlamadan ibaret olan obje biçimiyle ilgilidir, yüce ise bu sınırsızlığın objede tasavvur edilmesi bakımından biçimden yoksun bir obje ile ilgilidir.
Öyle ki güzel belirsiz bir zihin kavramının tasviri, yüce ise belirsiz bir akıl kavramının tasviri içindir.
Bizim güzel dediğimiz şeylerde sınırlı bir obje ile karşı karşıya kalırız.
Yüce dediğimiz objelerde biçim yönünden belirsizlik ile karşılaşırız.
Yaldızlı bir gökyüzü biçimsel yönden sınırsızdır.
Ufuksuz bir deniz aynı şekilde sınırsızdır.
Kant’a göre bizi aşan büyüklüklere ve sınırsızlıklara sahip objelere ancak yüce diyebiliriz. (Tunalı, Estetik, 228)
Güneş yüce bir nesnedir, onunla ilgili metinler bir haylidir.
Mucizat-ı Kur’aniye Risalesinde, asırlarca anlaşılmamış, kendisine tapılmış, daha sonra bilim dünyasınca da anlaşılmamış, sistem içindeki yeri karıştırılmış bu büyük ve yüce nesne hakkında yorumlarında onun görevleri ile beraber azamet ve haşmetini anlatır, Allah’ın azamet ve haşmetine, yüceliğine delil yapar.
“Veşşemsü tecri limüstekarrin leha” deki “tecri” kelimesi şöyle bir uslüb-u âliye pencere açar.
Şöyle ki “tecri” lâfzîyle yani “Güneş döner” tabiriyle kış ve yaz, gece ve gündüzün deveranındaki muntazam tasarrufat-ı ilahiyeyi ihtar ile Saniin azametini ifham eder ve o mevsimlerin sahifelerinde kudret kaleminin yazdığı Samedani Mektuplara nazarı çevirir.
Halık-ı Zülcelal’in hikmetini ilam eder.
“Veceale şemse siracen” Lamba tabiriyle şöyle bir üsluba pencere açar ki;
Şu âlem bir saray ve içinde olan eşya ise, insana ve zihayata ihzar edilmiş müzeyyenat ve matumat ve levazımat olduğunu ve güneş dahi musahhar bir mumdar olduğunu ihtar ile
Saniin haşmetini ve Halik’ın ihsanını ifham ederek tevhide bir delil gösterir ki, müşriklerin en mühim, en parlak mabud zannettikleri güneş, musahhar bir lamba, camit bir mahlûktur.
Demek “Sirac” tabirinde Halik’ın azamet-i Rububiyetindeki rahmetini ihtar eder. Rahmetin vüsatındaki ihsanını ifham eder ve o ifhamda saltanatının haşmetindeki keremini ihsas eder ve bu ihsasta vahdaniyeti ilam eder ve manen der:
“Camid bir sirac-ı musahhar hiçbir cihetle ibadete layık olamaz.”
Hem cereyan-ı “tecri” tabirinde gece gündüzün, kış ve yazın dönmelerindeki acib muntazam tasarrufatı ihtar eder ve o ihtarda Rububiyetinde münferit bir Saniin kudretinin azametini ifham eder.
Kış ve Yaz Sahifesinde Yazılan Satırlar
Demek şems ve kamer noktalarından beşerin zihnini gece gündüz, kış ve yaz sahifelerine çevirir ve o sahifelerde yazılan hadisatın satırlarına nazar-ı dikkati celbeder.
Evet, Kur’an güneşten güneş için bahsetmiyor. Belki onu ışıklandıran Zat için bahsediyor.
Hem güneşin insana lüzumsuz olan mahiyetinden bahsetmiyor.
Belki güneşin vazifesinden bahsediyor ki
Rabbani sanatın intizamına bir zemberek ve
Rabbani hilkatin nizamına bir merkez hem
Nakkaş-ı Ezeli’nin gece gündüz ipleriyle dokuduğu eşyadaki Rabbani sanatın insicamına bir mekik vazifesini yapıyor.” (Sözler)
Hergün baktığımız güneşin büyük görevlerini ve koca güneşi bize hizmetkâr eden zatın azametini zihinlerimizde takarrür ettirmek için bahseder.
Dinamik yüce bir varlık nesnesi dağdır.
Bediüzzaman eserlerinde dağlardan bir coğrafyacıdan daha ayrıntılı olarak bahseder. Onun faydalarını anlatırken Allah’ın hikmet ve azametine delil olmasını da gözden kaçırmaz.
“Ey dağları zemin sefinesine hazineli direkler yapan Kadir-i Zülcelâl.
Resul-i Ekrem Aleyhissalatu vesselamın talimiyle ve
Kur’an’ı Hakim’in dersiyle anladım ki:
Nasıl denizler acaipleriyle seni tanıyorlar ve tanıttırıyorlar.
Öyle de dağlar dahi zelzele tesiratından zeminin sükûnetine
ve içindeki dahili inkılap fırtınalarından sükutuna
ve denizlerin istilasından kurtulmasına
ve havanın zararlı gazlardan tasfiyesine
ve suyun muhafaza ve iddiharlarına
ve zihayatlara lazım olan madenlerin hazinedarlığına ettiği hizmetleriyle ve hikmetleriyle seni tanıyorlar ve tanıttırıyorlar.
Evet, dağlardaki taşların envaından
ve muhtelif hastalıklara ilaç olan maddelerin aksamından
ve zihayata hususan insanlara çok lazım ve çok mütenevvi olan madeniyatın ecnasından
ve dağları, sahraları çiçekleriyle süslendiren ve meyveleriyle şenlendiren nebatatın esnafından
hiçbirisi yoktur ki tesadüfe havalesi mümkün olmayan hikmetleriyle, intizamıyla, güzel yaratılışıyla faideleriyle,
hususan madeniyatın
tuz,
limon tuzu,
sulfato ve
şap gibi sureten birbirine benzememekle beraber, tatlarının şiddet-i muhalefetiyle
ve bilhassa nebatatın
basit bir topraktan çeşit çeşit envalarıyla
ayrı ayrı çiçek ve meyveleriyle,
nihayetsiz kadir,
nihayetsiz hâkim
nihayetsiz rahim ve
kerim bir saniin vücub-ı vücuduna bedahetle şehadet ettikleri gibi,
heyet-i mecmuasındaki
vahdet-i idare ve
vahdet-i tedbir ve
menşe ve
mesken ve
hilkat ve
sanatça beraberlik ve
birlik ve
ucuzluk ve
kolaylık ve
çokluk
ve yapılmakta çabukluk noktalarından
Saniin Vahdetine ve Ehadiyetine şehadet ederler.” (Şualar)
Münacaat yüce nesneleri yüce bir üslupla ‘yüce’ bir estetik kaygıyla anlatır.
Bütün eser boyunca bu nesneler sıralanır. Semavat, yıldızlar, güneş, sema boşluğu ve olayları, bulut, şimşek, ra’d, gök gürültüsü, rüzgar, yağmur, feza, arz, hayvanlar, insan, bahir, nehir, çeşme ve ırmaklar, ziynetli cevherler, balıklar, ağaç, nebatat, çiçek ve meyveler, sonra yüce şahıslar enbiya, asfiya ve evliyalar ve peygamberimiz ve Kur’an-ı Hakim.
Felsefe tarihinde ‘yüce’ sanatçıları ve filozofları meşgul etmiştir.
“Lalo yüceyi, trajik ve dramatikle karşılaştırır.
Ona göre trajik edimin, dramatik ise duygunun yücesidir ve yüce de zihnin trajedisidir.
Yüce benliğin kutsal bir bilinmedik önünde emilip yükseldiğini hissettiren şeydir.
Bu bir küçük âlemin, bir büyük âlem içinde erimesidir, latiflik ve güzel bizi yavaş yavaş kendine çekerken yüce duyularımızda olduğu kadar da, bilincimiz, hayal gücümüz ve düşüncemizde sonsuzluğu algılamaktır.
Bu itibarla yüce güzelden nicel dereceler bakımından farklı ve bir bakıma karmaşık ve üstün bir duygudur.
Güzel ne kadar sempatik ise, yüce de o kadar düşündürücü, hatta korkutucu ve küçültücü bir büyüklüktür.
Baş döndürücü bir derinliktir.
Wagner’in dramatik ve sembolik eserleriyle Beethoven’in tanınmış senfonileri, Mimar Sinan’ın Süleymaniyesi büyük ülküler uğrunda yapılmış kahramanlıkları sahneye koyan trajediler ve epik eserler bu türdendirler.” (Cemil Sena, 219)
Estetik tarihinde:
‘Yüce’ mimari yapıların, dini yapıların, tarihe yön veren şahısların ve insanın içinde kaybolduğu büyük tabiat unsurlarının anlatımında kullanılmış.
Bediüzzaman estetiğinde ise yüce kategorisinin en önemli anlatımları ve mana çözümlemeleri analitik bahisler âlemlerin Rabbi olan Allah için sarfedilmiştir.
En büyük O olduğuna göre anlatımların en büyük emek verilenleri de O’na olmuştur.
Yirminci Mektubun ikinci makamı özellikle
Allah’ın eylemlerini birbiri ardınca anlatır, bu eylemlerin hepsi kâinata ve evrene hâkim olan eylemlerdir, birbirinin ardınca sıralanan fiiller âlemleri terbiye faaliyetiyle yöneten bir ilahın özel şuunatı ve işleridir.
Bediüzzaman anlatımlarını görsel anlatımlarla gözler önüne serer.
“Şu kâinat yüzünde, hususan zeminin sahifesinde, gayet muntazam bir faaliyet görünüyor.
Ve gayet hikmetli bir hallakiyet müşahade ediyoruz.
Gayet intizamlı bir fettahiyat, yani her şeye layık bir şekil açmak ve suret vermek aynelyakin görüyoruz.
Hem gayet şefkatli, keremli, rahmetli bir vehhabiyet ve ihsanat görüyoruz.
Öyle ise bizzarure şu hal ve şu keyfiyet Faal, Hallak, Fettah, Vehhab bir Zat-ı Zülcelal’in vücub-ı vücudunu ve vahdetini isbat eder, belki ihsas eder.” (Mektubat)
Bediüzzaman dört büyük eylem seçmiş
Muntazam faaliyet
Hikmetli bir hallakiyet
İntizamlı bir fettahiyet
Şefkatli, keremli bir rahmet, bir vehhabiyet
Birbiri ardından açılan sinema levhaları gibi bir anlatır.
Önce uzaktan büyük bir faaliyet görülüyor, ama karışık değil intizamlı,
biraz daha yaklaşınca faaliyet içinde devamlı yaratma faaliyeti görünüyor,
kamerayı biraz daha yaklaştırınca yaratılanlara işlerine uygun bir suret açmak, elbise giydirmek görünüyor,
biraz daha yaklaşınca biçimsel ve fizyolojik yapısını kazanmış canlıların hayatlarını devam ettirmek için ihsana ihtiyacı var, karşılıksız nimetlere ihtiyaçları var o zaman bir Vehhab onların imdadına koşuyor.
Bu fiilleri yapan ile fiiller arasındaki manayı dokuyor.
Faaliyeti yöneten Faal,
Hallakiyeti yöneten Hallak,
Fettahiyeti yöneten Fettah,
Vehhabiyeti yöneten Vehhab, dört fiil tamamen görsel ve bir laboratuar deneyi gibi veya gözlemi gibi Allah’ı gösteriyor.
Bu gözlemi yapan Bediüzzaman hayatın bir yerinde durmuş, özel olarak eylemleri seçmiş düşündüğü sonucu ortaya çıkarmak için.
İkinci kelimede kâinat yüzüne nazarını saldırtan
Bediüzzaman sonsuz varlıkların nasıl bir gaye ve hedef etrafında bir birlikle âlemi meydana getirdiğinin felsefesini yapıyor.
Vahdehu o bir ama birlik bu kaos gibi görünen varlık tabakalarını bir maksad için bir araya getirmesidir.
Birlik nizamla, mizanla sağlanır, şeyler arasında düzen olmasa onlardan bir şey elde edilmez, arkasından düzenli şeylerin dengeli yapılarının olması gerekir, sarkmayan, bozulmayan bir düzen gerekir bu mizan ile elde edilir, kâinat bir büyük terazi gibi her an dengede, denge olmadan birlik olmaz.
Nizam düzgün sabit değil bir heykel, bir bina gibi,
devamlı değişen bir düzen
ve değişirken bozulmayan bir düzen,
insan bedeni her gün içine giren çıkanların hesabı yok bu giren ve çıkanlar bu harika havuzun dengesini bozmuyor,
düzen hem kendi için gerekeni sağlıyor
hem de düzenini koruyor.
Sürekli tartılıyor, ağırlığı sürekli denetleniyor, bozulmuyor.
Her şeyi modele benzetiyor modele düzenli ve dengeli suretler elbiseler giydiriliyor. İnsan bedeni her gün denetlenen bir elbise giyiyor.
Düzenin amacı olmalı, düzenin gayesi:
Dini ve dünyevi,
bedensel fayda,
değişimle fayda arasındaki dengeyi koruma,
adalet,
hikmet,
maslahat,
faideler korunuyor.
Bütün bunları bir kudret bir ilim yönetiyor, bu kadar iç içe eylemleri kudret ve ilim ile ölçü içinde yöneten kim, kim olacak Allah!
İşte biz bu eylemlerin sahibine secde ediyoruz, ama ya bunun anlatımı nasıl bir göz ve nasıl bir tedriç yasası ile eylemlerin ard ardına sıralanması bu Bediüzzaman işte. Dede Korkut’un;
“Yücelerden yücesin, kimse bilmez nicesin”
dediği Allah’ı anlatıyor.
İşte yüce kategorisi bu.
Yücelerin yücesini anlatmak, bu sıralama mantık ve fizyolojik ve hilkat düzenine uygun.
Güzelin Tarihi
Yücelik ulu bir ruhun yansımasıdır, yücelik deyimi antik şiirlerde ve klasik trajedilerde dile getirilen hem yaratıcının hem de sanat eserini algılayanın duygusal katılımını tetikleyen ulu ve soylu tutkuları ifade eder,
Sanatçı sanat eserini meydana getirme süreci söz konusu olduğunda en büyük önem heyecan anına verilir, yücelik şiirsel söylemi içten harekete geçiren, böylelikle dinleyiciyi ya da okuru coşkuya sürükleyen bir şeydir.
Yücelik bir sanat etkisidir, gerçekleşmesi için bazı kuralların bir araya gelmesi gerekir, soylu duyguları harekete geçiren bir söylem, kahramanlık konularına uygun bir gözlem ve anlatımdır yüce (Eco, Güzelin Tarihi, 270)
Batılılar yüceyi bağımsız bir irtifa gördüklerinden büyüklüklerle Allah arasındaki bağlantıyı sanata aykırı telakki ederler, ne hikmetse.
Bediüzzaman övgüye layık her şeyi Allah ile bağlantı kurar anlatır.
Ne Allah adına inkâr eden sofiler gibi, ne de bilim sanat adına.
Bediüzzaman’ın Allah’ın kelamında dağları anlattığı metninde soylu bakışları, ruhundaki ulu telakkileri vermekle birlikte Kur’an’ın farklı perspektiflere açık yüce bir kelam olduğunu ortaya koyar.
Azametli varlıklar olan dağlardan bahseder. “Meselâ, Ve’l-cibali evtada yani Dağları zemininize kazık ve direk yaptım” bir kelâmdır.
Bir âmînin şu kelâmdan hissesi:
Zâhiren yere çakılmış kazıklar gibi görünen dağları görür, onlardaki menâfiini ve ni’metlerini düşünür, Halikına şükreder.
Bir şâirin bu kelâmdan hissesi:
Zemin bir taban ve sema kubbesi, üstünde konulmuş yeşil ve elektrik lâmbalarıyla süslenmiş bir muhteşem çadır; ufkî bir daire sûretinde ve semanın etekleri başında görünen dağları o çadırın kazıkları misâlinde tahayyül eder, Sâni-i Zülcelâline hayretkârâne perestiş eder.
Haymenişin, çadırda oturan bir edibin bu kelâmdan nasibi:
Zeminin yüzünü bir çöl ve sahrâ, dağların silsilelerini pek kesretle ve çok muhtelif bedevî çadırları gibi, güyâ tabaka-i turâbiye yüksek direkler üstünde atılmış, o direklerin sivri başları o toprak perdesini yukarıya kaldırmış, birbirine bakar pekçok muhtelif mahlûkatın meskeni olarak tasavvur eder. O büyük, a z a m e t l i mahlûkları böyle yeryüzünde çadırlar misillü kolayca kuran ve koyan Fâtır-ı Zülcelâline karşı hayret secdesi eder.
Coğrafyacı bir edibin o kelâmdan kısmeti:
Yeryüzü havanın muhit denizinde veya esîrîde yüzen bir sefine ve dağları o sefinenin üstünde tespit ve muvâzene için çakılmış kazıklar ve direkler şeklinde tefekkür eder. O koca küre-i zemini muntazam bir gemi gibi yapıp, bizleri içine koyup aktâr-ı âlemde gezdiren Kadîr-i Zülkemâle karşı “Subhane ma âzame şaneke” (şanını eksiklerden ari görürüm) der.
Medeniyet ve heyet-i içtimâiyenin mütehassıs bir hakîminin bu kelâmdan hissesi: Zemini bir hâne; ve o hâne hayatının direği, hayat-ı hayvaniye; ve hayat-ı hayvaniye direği, şerâit-i hayat olan su, hava ve topraktır. Su ve hava ve toprağın direği ve kazığı dağlardır. Zîrâ, dağlar suyun mahzeni, havanın tarağı (gàzât-ı muzırrayı tersîb edip, havayı tasfiye eder) ve toprağın hâmîsi (bataklıktan ve denizin istilâsından muhâfaza eder) ve sâir levâzımât-ı hayat-ı insaniyenin hazînesi olarak fehmeder. Şu koca dağları şu sûretle hâne-i hayatımız olan zemine direk yapan ve maîşetimize hazînedar tâyin eden Sâni-i Zülcelâli ve’l-İkrama, kemâl-i tâzim ile hamd ü senâ eder.
Hikmet-i tabiiyenin bir feylesofunun şu kelâmdan nasîbi şudur ki:
Küre-i zeminin karnında bâzı inkılâbât ve imtizâcâtın neticesi olarak hâsıl olan zelzele ve ihtizâzâtı dağların zuhuruyla sükûnet bulduğu ve medâr ve mihverindeki istikrarına ve zelzelenin irticâciyle medâr-ı senevîsinden çıkmamasına sebep, dağların hurûcu olduğunu; ve zeminin hiddeti ve gadabı, dağların menâfiziyle teneffüs etmekle sükûnet ettiğini fehmeder; tamamen imâna gelir, El-hikmetu lillâh-(Allah’ın hikmeti)” der.
Bediüzzaman’ın anlatım ustalığı gösteren metinlerinden biri.
İnsanda yüce duyguları uyandıran ve onu bedensel hazlarından kurtaran ve ulviyata çeken, bütün bir âlemi yüce bir yorum ile insanın etrafında dostane birleştiren bir metin.
Anlatıcı ve iki dünya görüşü, dünya görüşleri birbirleri ile mukayese edilir, işin enteresan yanı bütün önemli varlıkların insan ile anlam kazanan bir diyalog tarzı içinde olmasıdır.
Bir tiyatro, hatta bir sinema metni gibi kaleme alınmış, konuşmalar son derece canlı. Metinde geçen varlıklar yüce bir gruplandırma ile hayatın etrafında yer alırlar. Bediüzzaman bu yüce tasnifi ve görevlendirmeyi yüce bir üslupla ve estetik ‘yüce’nin bakış açısı ile verir.
“İnsanın yeryüzündeki hayatını hidayet ışığında yorumlar, yüce bir estetik tasarım ile ve yüce bir üslupla anlatır”.
Arkadaşı ve anlatıcı doğru yoldadırlar ve iman yolundadırlar, onlara rehberlik eden, delil olan inayet ve Kur’an’dır.
Allah’ın kudret ve inayeti insanı kudreti ile varlık sahrasına çıkardı ve yaşaması için dinin ve âlemin kanunlarını ona uyulması gereken kanunlar yaptı.
Yeryüzüne getirip insana şefkat ile giydirmiştir bu vücut elbisesini.
İnsanlık denen korunması gereken emaneti ona verdi, emanete sadakat namaz ve niyaz ile görünür.
Bizim zaman içinde devirler içinde nazımızla oynanır.
Arzu ettiğimiz her şey bize verilmiştir.
Yolda bize kolaylık gösterilir, nereye gitsek iyi karşılanıyoruz, bütün mahlûkat bize iyi muamele ediyor, bütün canlılar bize kardeşçe tavırlar sergiliyor.
Biz onlara malımızdan veririz onlar da bize verir.
Ticaret muhabbeti onlar bizi beslerler, hediyelerle süslerler.
Bir bayram hediyesi özel kâğıtlara sarılır, hediyedir, verilen şahıs mutlu olur.
Bir meyve, bir elma bir kavun ne kadar harika muhafazalara sahiptirler, onlar da hediyedirler.
Hem bize hizmet ederler, hem de bizi iyi uğurlarlar.
Şimdi şu gördüğümüz âlem, Rahmanın bayramı, insanın gürültü yeri.
Delilimiz Allah’ın nasıl davranmamız konusundaki bilgileri bize verir, onlara uyarız. Düşmanlara direniriz, dayandığımız Allah düşmanları defeder.
Ruhumuzun ışığı Allah’a imandır, hayatımızın da nurudur, ruhumuzun da ruhudur. Kalbimiz rahat, düşmanlara aldırmaz, dünyada bir dayanak noktası bulduk, o kabiliyetlere hayat verir, emelleri gerçekleştirir.
Ebedi abad olunacak yere hazırlar. Onlara yol gösterir, o dayanılan nokta, hayat suyu verir, insanı yetkinliğe kemale koşturur.
İnanmamız gereken ikinci kutup inanç haşirdir,
Ebedi saadet haşre imanın cevheri, Kur’an delili. Şimdi başını kaldır kâinata bir bak onunla konuş, bize mütebessim her tarafta gülüyor, nazlıca niyaz edip ses veriyoruz.
Görmez misin; gözümüz arı misal olmuştur!
Her tarafa uçuyor. Kâinat bostanıdır, her tarafta çiçekler. Her çiçek veriyor ona leziz bir su. Gözün arı gibi hikmet dersleri almasını ifade ediyor,
Altıncı Sözde buna benzer bir ifade var:
“Hem ünsiyet, teselli, tahabbübü veriyor, o da alır getirir, şehadet balı yapar. Balda bir bal akıtır o esrarengiz şehbaz.
Gezeğenlerin hareketine ya yıldızlar, ya güneşe nazarımız kondukça ellerine verirler Halik’ın hikmetini hem ibret mayasını.
Güya şu güneş bizlerle konuşuyor. Der:
“Ey kardeşlerimiz dehşet alarak sıkılmayınız. Ehlen sehlen, merhaba hoş teşrif ettiniz, menzil sizin ben ise bir mumdarım.
Ben de sizin gibiyim, fakat safi isyansız, muti bir hizmetkârım.
O Samed ve Ehad olan Zat ki tam rahmetiyle hizmetinize beni nurlu bir hizmetkâr etmiştir.
Benden hararet ve ziya sizden namaz ve niyaz”
Yahu bakın kamere yıldızlarla denizler, her biri de kendine mahsus bir lisanla , “ehlen sehlen merhaba “ derler.
Hoş geldiniz bizi tanımaz mısınız? “Yardımlaşma sırrı ile bak, nizamın sembolleri ile bak.
Her biri söylüyor; Biz de birer hizmetkâr Celal sahibinin rahmetinin birer ayinesiyiz. Hiç de üzülmeyiniz, bizden sıkılmayınız.
Zelzele naraları, hadisat sayhaları sizi hiç korkutmasın, vesvese de vermesin.
Zira onlar içinde bir zikir zemzemeleri, tesbih demdemeleri naz ve niyaz velveleleri. Sizi bize gönderen Celal sahibi zat tutmuştur bunların dizginlerini.
İman gözü okuyor yüzlerinde rahmet ayetlerini her biri birer avaz.
Ey kalbi uyanık olan mümin şimdi gözlerimiz bir parça dinlensinler.
Onların bedeline hassas kulağımızı imanın mübarek eline teslim ederiz, dünyaya göndeririz.
Dinlesin leziz bir ses, evvelki yolumuzda umumi matem ve ölüm vaveylası zannolunan şeyler o sesler şimdi yolumuzda niyaz ve namaz oldu, birer tesbih.
Dinle havadaki demdeme,
kuşlardaki civcive,
yağmurdaki zemzeme,
denizdeki gamgama,
radlardaki rakraka,
taşlardaki tıktıka
birer manidar nevaz.
Havanın terennümleri, gök gürültüsünün narası, dalgaların nağmeleri, bir azamet zikridir.
Yağmurun şarkıları, kuşların vezinli sözleri rahmet tesbihi, hakikate bir mecaz, başka anlamları var muhakkak bu mecaz içinde.
Eşyada olan sesler birer vücut sesidir. “ Ben de varım derler” O suskun kâinat birden söze başlıyor. Bizi camid zannetme, ey boşboğaz insan!
Kuşları söylettirir ya bir nimet lezzeti, ya bir rahmetin inmesi.
Ayrı ayrı seslerle küçük ağazlarıyla rahmeti alkışlarlar, nimet üstünde iner şükür ile eder pervaz.
Davası Yüce Kişilikler ve Karakter Yetiştirme Mektebi
Yüce bir güzellik şubesidir, batı felsefesi yüce ile ilk filozoflardan itibaren uğraşmış ama sonraki yüzyıllarda yakın zamanlarda sistematize edilmiştir.
Bediüzzaman ve yüce çok büyük araştırma konusu olacak bir konudur.
O sıradan, alelade, bayağı, toplumsallaşmış, günlük hayatın kirlerini bulaşmadan yaşamış ve kendini sürekli yüce ve âli tutmuş, mekân olarak hep yüksek ve yüce yerlere merak salmış, şahıs olarak dinin ilmin, tasavvufun, ilimlerin büyük konularını dinle bağlantılı yüce yanlarını incelemiş, hep yücelere gözünü dikmiş ve yüce bir şekilde ölmüş ve yüce ve aziz bir şekilde dünyayı terk etmiştir.
Bediüzzaman’ın davası yüce kişilikler yetiştirmektir, karakter yetiştirme mektebidir onun düşünceleri.
Onun eserlerinde hitap ettiği bir karakter vardır, bakması, görmesi, düşünmesi, ibadeti, Allah ve Peygamberi anlayışı, tarih anlayışı, insan anlayışı, varlıklara bakışı bu sıralamalar elliye kadar çıkar.
Hep yüce konular ile uğraşmış Kur’an’dan beşeri ilişkiler konusuna değil ulûhiyet rububiyet, ubudiyet, haşir, melekler, tevhid, saltanat, gibi Allah’ın zatı ve fiilleri ve şuunatı etrafındaki özellikleri ile uğraşmıştır.
Bediüzzaman’da çok şey var ama onun konuları insanın yeryüzüne ayak bastığından beri kaldırılmış indirilmiş, onun getirdiği yenilikler ancak o konularda düşünenler ile mukayese edilirse anlaşılır. Çalışmam bir küçük bakış açısıdır.
Çünkü asır yüz yıldır görselliktir. Bu yüzden sıcağı sıcağına İstanbul’a geldiğinde o kargaşa ortamda sinemaya gider, kafasında bir tasarısı vardır, sinemaya gitmek bizde iyi karşılanmadığı halde molla bir adam, üstelik çileden gelmiş sinemaya neden gitsin?
İmparatorluğun yıkılışa doğru gittiği herkes tarafından hissedilmiştir, siyasi kavgalar had safhadadır, Bediüzzaman kalkar sinemaya gider, çünkü klasik dini kitapların mücerret anlatımlarını biteviyeliğini, tasavvufun ayağı yere değmeyen romantik hakikat dünyası, bir iki hikâyeye bir hayatı bağlayan dervişlerin dünyası onu tatmin etmez.
Bediüzzaman’ın İnşa Ettiği Yeni Yol
Felsefenin yanlış da olsa akla hakikatlerini tasdik ettiren dünyası karşısında selefin hakikat anlayışını, bilimin her şeyi laboratuara soktuğu bir hengamda ütopik hikayelerle itikad inşasının yanlışını görüyordu. Bu yüzden onun eserlerinde birkaç tasavvuf büyüğünden başkasının adı geçmez, çünkü onları referans vermek gibi bir gayreti yoktur, yeni bir yol inşa edecektir.
Onun hayatını etkileyen ilmin hakikatlerine fen bilimlerinin hakikatlerine itikatlardan giden yollar açmaktır. Bunun teknik yanı da görsellik olacaktır, muhakeme, bilim ve görsellik işte onun yeni dünyasının temel taşları. Onun dinin anlatımında kullandığı çok yönlü biçim ve muhteva teknikleri bir araştırma konusu olacak kadar geniştir.
Ama kendini yenilemeyen hep aynı seyirciye aynı şeyleri anlatan adamlar, o dar çevrede kendilerini çok farklı görebilirler. Kamusal alana ve kamunun ve toplumun dilinden uzak konuşan bu insanlar kendilerini yenilemedikleri için ancak Anadolu’nun henüz dünyadan uzak bir insan tipini kendilerine bağlarlar, ülkenin varlıklı, zengin ve zeki, üniversitelerin kaliteli insanlarına hakikatı götürecek donanımdan mahrumdurlar, öyle bir dertleri de yoktur.
Allah’ın kendi sanatını temaşası, temaşa kelimesi ile kurulan cümlelerin başında gelir.
Fakat onun kendi sanat eserlerini, sanatçısı olmak hasebiyle temaşa etmesi yanında sanatı ve sanatlı varlıkları masnuatı da birbirini temaşa ederler. Bu estetik heyecanla söylenmiş bir söz, yarattığı olaylar ve nesnelerin birbirine bakması manasına geliyor ki ilk bakışta bizim anlayacağımız bir temaşa manası görünmüyor, ama Bediüzzaman onu söylüyor.
Yeryüzünün susuzluktan kurumasını gören gökyüzünün ağlaması ile yeryüzünün ağlayan gökyüzüne sular vasıtasıyla açan çiçeklerle memnuniyetini ifade etmesi türünden kendi yorumunu buna örnek verebiliriz. “Ve rengârenk san’atında ve masnuâtında çeşit çeşit, fakat birbirini t e m a ş a eder haşmetli rubûbiyeti vardır.” (Sözler)
Bu cümleye böyle bir izahta bulunabiliriz.
Allah’ın mahlûkatı ile aralarında yetmiş bin perde vardır ve bu perdelerin de birbirini temaşa eden pencereleri vardır. Bu pencerelere örnekler vermekle kalmaz, Allah’ın eserlerinde esma tecellilerini temaşaya teşvik eder. “Hem, bununla beraber, Halık-ı Zülcelâl her şeye yakın olduğu halde, yetmiş bine yakın nurânî perdeleri vardır. Meselâ, sana tecellî eden Halık isminin mahlûkiyetindeki cüzî mertebesinden tut, tâ bütün kâinatın Halıkı olan mertebe-i kübrâ ve ünvân-ı âzama kadar ne kadar perdeler bulunduğunu kıyas edebilirsin.
Demek bütün kâinatı arkada bırakmak şartıyla, mahlûkıyetin kapısından Halık isminin müntehâsına yetişirsin, daire-i sıfâta yanaşırsın. Mâdem perdelerin birbirine temaşa eder pencereleri var; ve isimler birbiri içinde görünüyor; ve şuûnât birbirine bakar; ve temessülât birbiri içine girer; ve ünvanlar birbirini ihsâs eder; ve zuhurât birbirine benzer; ve tasarrufât birbirine yardım edip itmâm eder; ve Rubûbiyetin mütenevvi’ terbiyeleri birbirine imdat edip muâvenet eder; elbette gerektir ki, Cenâb-ı Hakkı bir isim, bir ünvan ile, bir rubûbiyetle ve hâkezâ, tanısa, başka ünvanları, rubûbiyetleri, şe’nleri içinde inkâr etmesin. Belki, her bir ismin cilvesinden sâir esmâya intikal etmezse, zarar eder.
Meselâ, Kadîr ve Halık isminin eserini görse,
Alîm ismini görmezse, gaflet ve tabiat dalâletine düşebilir. Belki, lâzım gelir ki, onun nazarı dâimâ karşısında hüve, hüvallah’ı – okusun, görsün. Onun kulağı her şeyden “kulhuvallahu ehad” dinlesin, işitsin. Onun lisânı “Lailahe illallah beraber mizaned âlem” desin, ilân etsin. İşte, Kur’ân-ı Mübîn, Allahü la ilahe illa hu lehü’l-esmaü’l-hüsna fermanıyla, zikrettiğimiz hakikatlere işaret eder.
Eğer o yüksek hakikatleri yakından temaşa etmek istersen, git fırtınalı bir denizden, zelzeleli bir zeminden sor, “Ne diyorsunuz?” de; elbette, “Yâ Celîl, yâ Celîl, yâ Azîz, yâ Cebbâr” dediklerini işiteceksin.
Sonra, deniz içinde ve zemin yüzünde merhamet ve şefkatle terbiye edilen
küçük hayvanâttan ve yavrulardan sor, “Ne diyorsunuz?” de; elbette “Yâ Cemîl, yâ Cemîl, yâ Rahîm, yâ Rahîm” diyecekler.” (Sözler)
Bediüzzaman Allah’ın icraatını sıralar bunlar büyük temaşa örnekleridir, Kur’an da Allah’ın sanatlarının temaşa kitabıdır, o halde bu temaşa örmekleri ve temaşa kitabı Allah’tan başkasına yakışır mı ?
“Evet, şu dünyayı antika san’atlarla süslendiren
ve lezzetli ni’metlerle dolduran
ve san’at-perverâne ve ni’met-perverâne, şu derece san’atının acîbeleriyle, şu derece kıymettar ni’metlerini dünyanın yüzüne serpen,
sıravârî tanzim eden
ve zeminin yüzünde seren,
güzelce dizen bir Sâni’, bir Mün’im’den başka
şu velvele-i takdir ve istihsanla ve zemzeme-i hamd ve şükranla dünyayı dolduran ve zemini bir zikirhâne, bir mescid, bir t e m a ş a g a h -ı san’at-ı İlâhiyeye çeviren Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyân kime yakışır ve kimin kelâmı olabilir?
Ondan başka kim ona sahip çıkabilir?
Ondan başka kimin sözü olabilir?
Dünyayı ışıklandıran ziyâ, güneşten başka hangi şeye yakışır?” (Sözler)
Aynı vadide başka temaşa örnekleri de verir:
“Mâzi ve müstakbel gece ve gündüz gibi nazarına karşı hazır iki sayfa hükmünde temaşa eden ve ezel ve ebed, dün ve bugün gibi silsile-i şuûnâtın iki tarafı birleşmiş, ittisâl peydâ etmiş bir sûrette bir zaman-ı hazır gibi onlara bakan bir Zât-ı Zülcelâle yakışır bir tarz-ı beyândır.” (Sözler)
Allah’ın kendi sanatını seyretmesine bir saniye yaşamak kâfidir.
“Kendi acaib-i san’atını kendisi temaşa eder, kendi cilve-i esmâsına kendi masnuatında bakar. Bu âzamî üçüncü nevide hikmet-i hilkatini ifade için, bir saniye kadar yaşamak kâfidir.” (Lem’alar)
Kendi cemalini temaşa ettiği gibi yarattığı şuurlu canlıların da bu sanatları takdir etmesini temaşa etmesini özellikle ister. Allah sanat eserlerini hem kendi seyrine ve temaşasına hem de takdirkâr seyircilerinin temaşasına açmıştır. Tıpkı bir sanatçı gibi, önce kendi seyreder beğenir daha sonra başkalarının takdirine meşher de açar. “Her bir mahlûk, hususan herbir zîhayatın sırr-ı tevhidle çok büyük neticeleri ve umumî faydaları vardır.
Ezcümle: Her bir zîhayat, meselâ bu süslü çiçek ve şu tatlıcı sinek,
öyle mânidar, İlâhî, manzum bir kasideciktir ki, hadsiz zîşuurlar onu kemâl-i lezzetle mütalâa ederler. Ve öyle kıymettar bir mucize-i kudrettir ve bir ilânname-i hikmettir ki, Sâniinin san’atını nihayetsiz ehl-i takdire cazibedarâne teşhir eder.
Hem kendi san’atını kendisi temâşâ etmek ve kendi cemâl-i fıtratını kendisi müşahede etmek ve kendi cilve-i esmâsının güzelliklerini aynacıklarda kendisi seyretmek isteyen Fâtır-ı Zülcelâlin nazar-ı şuhuduna görünmek ve mazhar olmak, gayet yüksek bir netice-i hilkatidir.” (Lem’alar)
P e y g a m b e r i m i z de en büyük temaşacıdır,
Allah’ın icraatını sanatını temaşa eder. Ve Temaşa etmeyi cin ve inse öğreten bir rehberdir. Hem de en azami bir surette.
“Hem şu kâinatın Sânii, şu kâinatı enva-ı acâib ve zînetlerle süslendirmek sûretinde yapması
ve zîşuur mahlûkatını seyir ve tenezzüh ve ibret ve tefekkür için ona idhâl etmesi
ve muktezâ-i hikmet olarak onlara o âsâr ve sanâyîinin mânâlarını, kıymetlerini ehl-i t e m a ş a ve tefekküre bildirmek istemesine mukabil, en âzamî bir sûrette cin ve inse, belki ruhânîlere ve melâikelere de Kur’ân-ı Hakîm vâsıtasıyla rehberlik eden, yine bilbedâhe o zâttır.” (Sözler)
Miracın hakikatı da Peygamberimizin temaşalarından doğmuştur.
Bediüzzaman bu büyük temaşayı anlatır. Allah kendi mülkünün bölümlerini en büyük resüle göstermelidir ki o da ümmetine anlatsın. Yoksa mülkünü bilmediği bir Allah’a nasıl nazırlık, temaşa uzmanlığını yapacaktır. Bütün mirac hadisleri bu temaşa örnekleridir.
Yani, Cenâb-ı Hakkın tertib-i mahlûkatta tecellî ettirdiği ayrı ayrı isim ve ünvanlarla ve saltanat-ı rubûbiyetinde teşkil ettiği devâir-i tedbîr ve icadda ve o dairelerde birer arş-ı rubûbiyet ve birer merkez-i tasarrufa medâr olan bir semâ tabakasında gösterdiği âsâr-ı rubûbiyeti, birer birer o abd-i mahsusa göstermekle,
o abdi hem bütün kemâlât-ı insaniyeyi câmi’,
hem bütün tecelliyât-ı İlâhiyeye mazhar,
hem bütün tabakàt-ı kâinata nâzır
ve saltanat-ı rubûbiyetin dellâlı
ve marziyât-ı İlâhiyenin mübelliği
ve tılsım-ı kâinatın keşşâfı yapmak için
Burak’a bindirip, berk gibi, semâvâtı seyrettirip kat-ı merâtib ettirerek, kamervârî menzilden menzile, daireden daireye rubûbiyet-i İlâhiyeyi t e m a ş a ettirip o dairelerin semâvâtında makamları bulunan ve ihvânı olan enbiyâyı birer birer göstererek, tâ Kàb-ı Kavseyn makamına çıkarmış, ehadiyet ile kelâmına ve rü’yetine mazhar kılmıştır. (Mirac Risalesi )
Bu temaşanın bölümleri çok ince.
Kemalatın mertebelerinde dolaşmak, hem seyretmek hem de seyirle kalmayıp meratibi benimseyecek şekilde görmek, bu süluk farklı bir şey. Mahlûkatın tertibindeki ayrı ayrı isimlerin ve ünvanların hepsini temaşa etmek için dolaşmak insan aklının kaldıracağı bir şey değil.
Bu yüzden kalbi bu görüntülere hazırlamış Allah onu iki defa ameliyat etmiş. Saltanat-ı rububiyetinin dairelerinde, icada hazırlama dönemlerine, yani tedbir ve sonra icad etmesi yani planlama ve uygulamanın kaynaklarını görmesi, bir imalathanenin tasarım dairesi ile icad dairesi gibi, bunlar çok müthiş şeyler. Dairelerin en ideal kısımlarını yani arşlarını görmek, merkezi uygulamaların yerlerini göstermek, sema tabakalarındaki faaliyetlerini, sakinlerini bu özel abdine kuluna göstermek temaşa ettirmek. Bütün bunları niye gösterir? Çünkü onlara ayna olmalı, yani görmeli, sonra onlara bakmalı yani nazır olmalı, gördüğü şeye dellal olması, bu azametli ülkenin Rabbinin rızasının nasıl elde edileceğini bilmesi. Kâinatın çözülmez sırlarının keşifçisi yapmak için ona böyle bir temaşayı Burak’a bindirerek berk hızında, semavatı seyrettirmiştir, arkadaşları olan peygamberleri göstermiştir, bütün sanat ve saltanatını gördükten sonra bunların sahibini de görmüştür.
İ ş t e b u büyük t e m a ş a peygamberimizin temaşasıdır.
Miracın hakikatı, peygamberin hakikatı, dinin hakikatı, bu temaşa ile peygamberlik de din de kemalini bulmuş oldu. Selef buralara hiç girmemiş helal olsun Bediüzzaman’a. Koca miracı bir paragrafta özetlemiş.
Ve bu temaşa hayali ve rüya ile olmaz. Çünkü görülen şeyler ile empati yoksa nasıl onları anlatacak. Rüyada nasıl empati olur.
Beş duyusunu yanına almadan nasıl oralarda dolaşır yüzyılları içeren bir seyahati tamamlar. Üstelik çok yakın ilişkiler olmuş, sıcak ilişkiler olmuş. Onu beş duyudan arındırmak hakikatı eksik bırakır.
“Mâdem Sâni-i Zülcelâl, mülk ve melekûtundaki âyât-ı acîbesini göstermek
ve şu âlemin tezgâh ve menbalarını temaşa ettirmek
ve a’mâl-i beşeriyenin netâic-i uhreviyesini irâe etmek istemiş;
elbette âlem-i mubsırâtın anahtarı hükmünde olan gözünü ve mesmuât âlemindeki âyâtı temâşâ eden kulağını, Arşa kadar beraber alması lâzım geldiği gibi, ruhunun hadsiz vezâife medâr olan âlât ve cihazâtının makinesi hükmünde olan cism-i mübârekini dahi tâ Arşa kadar beraber alması muktezâ-i akıl ve hikmettir” (Mirac)
Peygamberimizin temaşası sadece miraç ile sınırlı değildir.
Onun kalbi maziyi gösterir, saadet asrından bu güne her şeyi görür, ebedi, haşir meydanını, yerden cenneti yerdeki ve gökteki melekleri gören, Hazret-i Âdem zamanından beri mazinin karanlıklarında saklı hadiseleri gören, hatta Allah’ın rüyetine mazhar olan bir zattır.
dünyada Asr-ı Saadetten ebed tarafında olan meydan-ı haşri temâşâ eden ve yerden Cenneti gören ve zeminden gökteki melâikeleri müşahede eden ve zaman-ı Âdem’den beri mazi zulümatının perdeleri içinde gizlenmiş hâdisâtı gören, hattâ Zât-ı Zülcelâlin rüyetine mazhar olan nazar-ı nuranîsi, çeşm-i istikbal-bînîsi, elbette Hazret-i Hasan ve Hüseyin’in arkalarında teselsül eden aktab ve eimme-i verese ve mehdîleri görmüş” (Lem’alar)
Bu kadar büyük temaşaları olan bir peygambere ümmet olmak ne büyük şeref!
Acaba Bediüzzaman nerelere kadar temaşa ediyordu merak ediyorum.
Allah teşhir ettiği ve gösterdiği sanat eserlerinin faydasız ve hikmetsiz kalmaması için bir temaşa rehberi tayin edecektir. Çünkü sanat eserleri ancak sanattan anlayan bir rehber vasıtasiyle seyircilere izah edilir.
Bu rehber Peygamberimizdir.
“ Ve gösterdiği ve enzârın t e m a ş a s ı n a neşrettiği mehâsin-i san’at faydasız ve abes kalmamak için, onlardaki makàsıdı ders verecek bir rehber tâyin edecektir. Hem marziyâtını zîşuurlara tebliğ etmek için, birisini bütün zîşuurların fevkınde bir makama çıkaracak ve marziyâtını ona bildirecek, onlara gönderecektir.” (Sözler)
Bir temaşacı da sahabelerdir. Sahabeler. “Dünyayı âhiret mezraası görüp, ekip biçmişler. Mevcudâtı, esmâ-i İlâhiyenin aynası görüp, müştâkàne t e m a ş a edip bakmışlar.” (Sözler)
Onlar dünyayı Allah’ın esmasının aynası görmüş t e m a ş a etmişler.
Abdulkadir Geylani bir temaşacıdır,
Bediüzzaman onun temaşasının boyutlarından bahseder: “Yerde iken Arş-ı Azamı ve İsrafilin azamet-i heykelini t e m a ş a eden Gavs-ı Azam (k.s.).”
Bediüzzaman’ın eserleri çok yönlü, çok yanlı, değişik perspektifli, içli dışlı, harici dâhili, semavi arzi, temaşalarla doludur. Birçok eseri temaşa karakterlidir. O hem tabiat temaşaları yapar, hakaiki gözlemlerle besler, hem de esma-i İlahiyi derinlikli olarak okur ve temaşa eder. Onun esma okumaları İslam tarihinde dokunulmamış temaşa örnekleridir. Esma-yı Sitte risalesi altı büyük ismin temaşalarıdır. Kâinat tılsımı ve hilkatın muammasını çözümlemek için yaptığı eksersizler aşılmaz yüksekliklerdir.
“Bir zaman, tılsım-ı kâinat ve muammâ-yı hilkat cilvesiyle mevcudatın hikmetlerine ve faydalarına baktım, dedim:
“Acaba bu eşya neden böyle kendini gösteriyorlar, çabuk kaybolup gidiyorlar?
Onların şahsına bakıyorum:
Muntazam, hikmetli giyinmiş, giydirilmiş, süslendirilmiş, sergiye, t e m a ş a g a h a gönderilmiş. Hâlbuki bir iki günde, belki bir kısmı birkaç dakikada kaybolup faydasız, boşu boşuna gidiyorlar. Bu kısa zamanda bize görünmelerinden maksat nedir?” diye çok merak ediyordum. O zaman, mevcudatın, hususan zîhayatın dünya dershanesine gelmelerinin mühim bir hikmetini lûtf-u İlâhî ile buldum.
O da şudur:
Herşey, hususan zîhayat, gayet mânidar bir kelime, bir mektup, bir kaside-i Rabbânîdir, bir ilânnâme-i İlâhîdir. Umum zîşuurun mütalâasına mazhar olduktan ve hadsiz mütalâacılara mânâsını ifade ettikten sonra, lâfzı ve hurufu hükmündeki suret-i cismâniyesi kaybolur.
Bir sene kadar bu hikmet bana kâfi geldi. Bir sene sonra, masnuatta ve bilhassa zîhayatlarda bulunan çok harika ve pek ince san’atın mucizeleri inkişaf etti. Anladım ki, bu çok ince ve çok harika olan dekaik-i san’at, yalnız zîşuurların nazarlarına ifade-i mânâ için değildir. Gerçi herbir mevcudu hadsiz zîşuurlar mütalâa edebilir. Fakat hem onların mütalâası mahduttur, hem de herkes o zîhayatın bütün dekaik-i san’atına nüfuz edemezler. Demek, zîhayatların en mühim netice-i hilkati ve en büyük gaye-i fıtratı, Zât-ı Kayyûm-u Ezelînin kendi nazarına kendi acaib-i san’atını ve verdiği rahîmâne hediyelerini ve ihsanlarını arz etmektir.
Bu gaye ise, çok zaman bana kanaat verdi. Ve ondan anladım ki, her mevcutta, hususan zîhayatlarda hadsiz dekaik-i san’at bulunması, Zât-ı Kayyûm-u Ezelînin nazarına arz etmek, yani, Zât-ı Kayyûm-u Ezelî kendi san’atını kendisi t e m a ş a etmek olan hikmet-i hilkat, o büyük masarifa kâfi geliyordu.” (Lem’alar)
Bunlardan birisi insanların Allah’ın sanat inceliklerini bir sanat eseri gibi bir estetik obje gibi okumaları temaşa etmeleridir. Daha sonra bu gaye kâfi gelmeyince Bediüzzaman daha asil bir gaye bulur, o da Allah’ın kendi sanatını t e m a ş a etmesidir.
Gayelerle ilgili bu deruni temaşaları devam eder.
“İsm-i Kayyûmun cilve-i âzamına baktırmak için, hayâlî iki dürbünden biriyle, en uzaklarda, esir maddesi içinde sırr-ı Kayyûmiyetle durdurulmuş, kısmen tahrik, kısmen tesbit edilmiş milyonlar azametli cirmleri
ve diğer dürbünle zîhayat mahlûkat-ı arziyenin zerrât-ı vücudiyelerinin vaziyet ve hareketlerini t e m a ş a ettirir.
Her bir mahlûk, hususan herbir zîhayatın sırr-ı tevhidle çok büyük neticeleri ve umumî faydaları vardır. Ezcümle: Her bir zîhayat, meselâ bu süslü çiçek ve şu tatlıcı sinek, öyle mânidar, İlâhî, manzum bir kasideciktir ki, hadsiz zîşuurlar onu kemâl-i lezzetle mütalâa ederler.
Ve öyle kıymettar bir mucize-i kudrettir ve bir ilânname-i hikmettir ki, Sâniinin san’atını nihayetsiz ehl-i takdire cazibedarâne teşhir eder.
Hem kendi san’atını kendisi temâşâ etmek ve kendi cemâl-i fıtratını kendisi müşahede etmek ve kendi cilve-i esmâsının güzelliklerini aynacıklarda kendisi seyretmek isteyen Fâtır-ı Zülcelâlin nazar-ı şuhuduna görünmek ve mazhar olmak, gayet yüksek bir netice-i hilkatidir” (Lem’alar)
Buradaki temaşalar Bediüzzaman tarafından insanlar adına yapılır.
O insanlara Allah’ın sanatı karşısında bir sanat eseri duyarlığı ile seyretmeyi temaşa etmeyi salık verir. Kaside,
kudret mucizesi,
hikmet ilannamesi,
sanat eseridir
Allah’ın kâinat meşherine konan eserleri. O hem kendi nazarı ile bakar hem de kullarının ilgilerini denetler.
Bu şiir Bediüzzaman’ın temaşa örneklerindendir.
Kâinat kitabının derinlikli ve renkli anlamlarını temaşa eder
“Bak kitâb-ı kâinatın safha-i rengînine,
Hâme-i zerrîn-i kudret, gör, ne tasvir eylemiş.
Kalmamış bir nokta muzlim, çeşm-i dîl erbâbına,
Sanki âyâtın Hudâ nur ile tahrîr eylemiş.
Bak, ne mu’ciz-i hikmet, iz’ân-rubâ-i kâinat,
Bak, ne âlî bir t e m a ş a d ı r fezâ-i kâinat.
Dinle de yıldızları, şu hutbe-i şîrînine,
Nâme-i nurunu hikmet, bak ne takrîr eylemiş.
Hep beraber nutka gelmiş, hak lisâniyle derler:
Bir Kadîr-i Zülcelâlin haşmet-i sultanına,
Birer bürhan-ı nurefşânız vücûb-u Sânia;
hem vahdete, hem kudrete şâhidleriz biz.
Şu zeminin yüzünü yaldızlayan nâzenin mu’cizâtı
çün melek seyrânına,
Bu semânın arza bakan, Cennete dikkat eden,
binler müdakkik gözleriz biz.
Tûbâ-i hilkatten semâvât şıkkına, hep kehkeşan ağsânına,
Bir Cemîl-i Zülcelâlin dest-i hikmetiyle takılmış
binler güzel meyveleriz biz.
Şu semâvât ehline birer mescid-i seyyar,
birer hâne-i devvâr, birer ulvî âşiyâne,
Birer misbâh-ı nevvâr, birer gemi-i cebbâr, birer tayyâreyiz biz.
Bir Kadîr-i Zülkemâlin, bir Hakîm-i Zülcelâlin
birer mu’cize-i kudret, birer hârika-i san’at-ı Hàlıkàne,
Birer nâdire-i hikmet, birer dâhiye-i hilkat, birer nur âlemiyiz biz.
Böyle yüz bin dil ile yüz bin bürhan gösteririz, işittiririz insan olan insana.
Kör olası dinsiz gözü, görmez oldu yüzümüzü, hem işitmez sözümüzü;
hak söyleyen âyetleriz biz.
Sikkemiz bir, turramız bir; Rabbimize musahharız. Müsebbîhiz âbidâne;
Zikrederiz.
Kehkeşânın halka-i kübrâsına mensup birer meczublarız biz.” (Sözler)
Bediüzzaman’ın ünlü eseri olan havanın görevleri ile
Allah arasındaki bağlantıları izah ettiği H ü v e N ü k t e s i kendi deyimi ile kendi temaşasıdır.
İşte, ben “Lailahe illa hu” ve “Kulhuvallaluehad”daki hareket-i fikriye ile seyahatimde, hava âlemini t e m a ş a ve o unsurun sayfasını mütâlâa ederken, bu mücmel hakikati tam vâzıh ve mufassal, aynelyakîn müşâhede ettim ve “hu”nun lâfzında, havasında böyle parlak bir bürhan ve bir lem’a-i vâhidiyet bulunduğu gibi, mânâsında ve işaretinde gayet nurânî bir cilve-i Ehadiyet ve çok kuvvetli bir hüccet-i tevhid ve “hu” zamirinin mutlak ve müphem işareti, hangi zâta bakıyor?” işaretine bir karîne-i taayyün, o hüccette bulunması içindir ki,
hem Kur’ân-ı Mu’cizü’l-Beyân,
hem ehl-i zikir, makam-ı tevhidde bu kudsî kelimeyi çok tekrar ederler” (Sözler)
Çünkü bir hava zerratına birbirinden bağımsız birçok işi yaptıran Allah’ın bu lafzın arkasındaki, bu canlı varlığın arkasındaki varlığı önemli bir temaşadır.
Bediüzzaman’ın Pencereler risalesi t e m a ş a l a r dan örülmüştür.
Sözün girişi temaşa için aşılan pencerelerin izahıdır. 11. Söz’deki gibi bir saray inşa eden bir Sultan,
mucize bir saray yapar,
bölümlere ayırır,
nakışlarla süsler,
elektrik lambalarıyla aydınlatır,
yeni yeni icatlar değişmeler yapar,
sonra her menzilden temaşa için saray ehline pencereler açar.
[Muhakkak ki, göklerde ve yerde müminler için Allah’ın varlık ve birliğine, kudret ve rahmetine işaret eden deliller vardır.] (Casiye Suresi: 3)
Pencere tamamen temaşa izlenimleri üzerine kurulmuştur.
“Zeminin yüzünü yaz zamanında t e m a ş a edip görüyoruz ki, icâd-ı eşyada müşevveşiyeti iktizâ eden ve intizamsızlığa sebep olan nihayetsiz sehâvet ve bir cûd-u mutlak, gayet derecede bir insicam ve intizam içinde görünüyor.”
Bütün pencere bu temaşaların örnekleri ile doludur. Bunlar Bediüzzaman’ın Kur’an ayetleri ve kendi gözlemleri ile ortaya koyduğu estetiğinin temaşalarıdır.
Bir öğrencisinin mektubuna verdiği cevapta
Çam dağındaki temaşalarından örnek verir.
“Bir mektupta, buradaki hissiyatıma hissedar olmak arzusunu yazmıştın. İşte binden birini işit!
Bir gece, yüz tabakalık irtifada, bir katran ağacının başındaki yuvada, semânın yıldızlarla yaldızlanmış güzel yüzüne baktım; Kur’ân-ı Hakîmin “Felâ uksimu bi’l-hunnesi *Elcevari’l- künnesi.” kaseminde ulvî bir nur-u i’câz ve parlak bir sırr-ı belâgat gördüm. Evet, seyyar yıldızlara ve istitar ve intişarlarına işaret eden şu âyet; “Tekvir 15-16” bu gayet âli bir nakş-ı san’at ve âli bir levha-i ibret, nazar-ı temâşâya gösteriyor. (Mektubat)
Buradaki temaşa da Kur’an ayetleri ve Bediüzzaman’ın temaşaları ile ortaya çıkmış estetik temaşalardır.
Esaretinde de böyle temaşa örnekleri vardır.
“Bir vakit esâretimde, dağ başında azametli çam ve katran ve ardıç ağaçlarının heybetnümâ sûretlerini, hayretfezâ vaziyetlerini temâşâ ederken, pek latîf bir rüzgâr esti. O vaziyeti, pek muhteşem ve şirin velvele âlûd bir zelzele-i raks-nümâ, bir tesbihât-ı cezbe edâ sûretine çevirdiğinden; eğlence temâşâsı, nazar-ı ibrete ve sem-i hikmete döndü.” (Sözler)
Çam, katran ve ardıç ağaçlarının heybetli görüntülerini temaşa etmiştir. Onların görüntülerini raks ve tesbihata benzetir, ibret nazarıyla ve hikmet gözüyle bakar.
Bediüzzaman’ın temaşa muhiti çok geniştir.
Hayalen Asr-ı Saadete de gider orasını temaşa eder ve izlenimlerini anlatır.
“Yâhu, ey hayalî arkadaşım! Şimdilik kâfidir, geri gitmeliyiz. Yoksa yüz sene şu zamanda, şu cezîrede kalsak, yine o zâtın garâib-i icraatını ve acâib-i vezâifini, yüzden birisine, tamamen ihâta edip, t e m a ş a s ı n a doyamayız.
Şimdi, gel, üstünde döneceğimiz her asra birer birer bakacağız. Bak, nasıl her asır, o şems-i hidâyetten aldıkları feyiz ile çiçek açmışlar; (19. Söz)
Burada temaşanın ruhu doyurucu özelliği olduğunu söylemek de ister.
Ayetü’l-Kübra isimli eseri teknik olarak bir temaşa eseridir.
Bir seyyah gördüğü her şeyi temaşa eder ve izlenimlerini hakikate çevirir. İkinci makamın başında t e m a ş a kelimesini kullanarak eserin karakterini de ifşa etmiş olur.
“Dünyaya iman için gönderilen
ve bütün kâinatta fikren seyahat eden
ve herşeyden Hâlıkını soran
ve her yerde Rabbini arayan
ve hakkalyakîn derecesinde İlâhını vücub-u vücud noktasında bulan dünya misafiri, kendi aklına dedi ki:
“Gel, Vâcibü’l-Vücud Hâlıkımızın vahdet bürhanlarını t e m a ş a için yine beraber bir seyahate gideceğiz.” Beraber gittiler. Birinci menzilde gördüler ki, kâinatı istilâ eden dört hakikat-i kudsiye, vahdeti bedahet derecesinde istilzam edip isterler.” (Şualar)
Eserin ikinci makamı bir temaşa seyahatidir. Vahdet bürhanlarını temaşa edeceklerdir birlikte.
Bediüzzaman’ın hayatının temel meşguliyetlerinden biridir temaşa.
Onlardan bazıları öyle ki temaşa zevki bazen yazmak zevkini bastırır. Temaşa zevki, yazmak zevki: “Bağlardaki güzel san’at-ı İlahiyeyi temâşâ zevki, o tashihteki zevkime mani oluyordu.” (Kastamonu)
Hayatındaki temaşalar:
“Said Nursî, bahar mevsiminde menzilinin önündeki muhteşem çınar ağacının dalları arasındaki kulübeciğe çıkar, vazifesini orada îfa eder; Risale-i Nur’un hakîkatlerini, menba ve maden-i hakîkisi olan mele-i alada tafeyyüz ve t e m a ş a ve tefekkür ederdi.” (Tarihçe)
Baharı temaşası:
“Bu şâşaalı baharın çiçeklerini temâşâ etmek için, araba ile bir-iki saat geziyorum. Hiç hayatımda görmediğim bir tarzda bütün çiçekli otlar, âdetin fevkınde bir tarzda büyümüş, çiçekler açmış, tebesümkârâne tesbihât edip lisân-ı hâl ile Sânilerini tesbih ediyorlardı.” (Tarihçe)
Eserleri bir temaşadır ve o eserleri defalarca temaşa etmiştir.
“Ben de sıkıldıkça, yüz defa t e m a ş a ettiğim Nur meselelerini, yine zevkle tekrar mütâlâaya başlıyorum. Hattâ, müdâfaâtları dahi Nurun ilmî risâleleri gibi görüyorum.” (Tarihçe)
Demek onun eserleri hem akla, hem de başka duygulara hitap eder.
İnsan bir seyirci, temaşacıdır.
Allah’ın kendi sanatını, temaşa etmesi yanında
Peygamberimiz Allah adına nübüvvet gereği temaşalar gerçekleştirir ve bunları ümmetine nakleder, bunlara ilaveten
Bediüzzaman da bir temaşa uzmanı ve insanları temaşaya eğiten bir eğitimcidir, görsel itikad temaşaları yapar.
Dini ve akaidi, tabiat gözlemleri,
Kur’an ve ayetleri,
ilimler ve insanlar konusundaki temaşalarını yazar, anlatır.
Bediüzzaman’ın eserlerindeki insana verdiği temaşa eğitiminden dolayı insan bu temaşa denen estetik eylemi kabiliyetince yürütür. Onların da örnekleri vardır Bediüzzaman’ın eserlerinde.
Allah insanı bir temaşacı canlı olarak bu temaşagaha hazırlamış ve göndermiştir.
Çok büyük gayeler için tasarlanmış ve uygulaması için âleme gönderilmiştir, ama çok az insan bu şekilde yaşar, çok çok nadirattandır bu tür insanlar. İnsan beş duyusunu sıradan hatta bayağı şeyler ile bozar gider ve başına bela eder:
“Cenâb-ı Hak celîl ulûhiyetiyle, cemîl rahmetiyle, kebîr rubûbiyetiyle, kerîm re’fetiyle, azîm kudretiyle, latîf hikmetiyle, şu küçük insanın vücudunu bu kadar havâss ve hissiyât ile, bu derece cevârih ve cihazât ile ve muhtelif âzâ ve âlât ile ve mütenevvi’ letâif ve mâneviyât ile teçhiz ve tezyin etmiştir ki, tâ mütenevvi’ ve pekçok âlât ile, hadsiz enva-ı ni’metini, aksâm-ı ihsanâtını, tabakàt-ı rahmetini o insana ihsâs etsin, bildirsin, tattırsın, tanıttırsın. Hem, tâ bin bir esmâsının hadsiz enva-ı tecelliyâtlarını, insana o âlât ile bildirsin, tattırsın, sevdirsin. Ve o insandaki pek kesretli âlât ve cihazâtın herbirisinin ayrı ayrı hizmeti, ubûdiyeti olduğu gibi, ayrı ayrı lezzeti, elemi, vazifesi ve mükâfatı vardır.
Meselâ, göz sûretlerdeki güzellikleri ve âlem-i mubsırâtta güzel mu’cizât-ı kudretin envaını t e m a ş a eder.
Vazifesi, nazar-ı ibretle Sâniine şükrandır.
Nazara mahsus lezzet ve elem mâlûmdur, tarife hâcet yok.
Ayrı bir ubûdiyet, ayrı bir lezzet, ayrı da bir mükâfatı var.” (Sözler)
Bediüzzaman insana temaşa sanatı öğretmek için örnek temaşalar verir:
“Eğer bir çiçekte esmâyı okuyamıyorsan ve vâzıh göremiyorsan; Cennete bak, bahara dikkat et, zeminin yüzünü temâşâ et. Rahmetin şu büyük çiçekleri olan Cennet ve bahar ve zeminde yazılan esmâyı, vâzıhan okuyabilirsin, cilvelerini ve nakışlarını anlar, görürsün.” (Sözler)
Aynı insan eserlerden Allah’ın saltanatına ve güzelliğine temaşalar gerçekleştirir. Temaşalarını yine Allah’ın bellettiği kelimelerle ifade eder:
“İnsanlar, asâra bakıp, gàibâne muâmele sûretinde, saltanat-ı Rubûbiyetin mehâsinine t e m a ş a g e r makamında kendilerini gördüklerinden, tekbir ve tesbih vazifesini edâ edip “Allahuekber” dediler.
Sâniyen: Esmâ-i kudsiye-i İlâhiyenin cilveleri olan bedâyiine ve parlak eserlerine dellâllık makamında görünmekle, Subhanallah, Elhamdülilah diyerek takdîs ve tahmîd vazifesini ifâ ettiler.” (11. Söz)
İnsan eşyanın yaratılışındaki ve sanatlı yaratıkların inceliklerini, nazenin güzellikleri t e m a ş a eder ve Allah’a muhabbet ve iştiyak duyar:
“Eşyanın yaratılışında ve masnuâtın san’atındaki latîf incelik ve nâzenin güzellikleri t e m a ş a ile tenzih makamında, Fâtır-ı Zülcelâl, Sâni-i Zülcemâllerine muhabbet ve iştiyak vazifesine girdiler.” (11. Söz)
İnsanın ebedi hayatının inşasında temaşanın önemli bir yeri vardır.
Şu her yönü ile zengin hayat makinesi, ona Allah’ın sanat eserlerindeki mucizeleri görmek ve düşünmek ve temaşa ve tefekkür etmek için verilmiştir:
“Şu derece cihazâtça zenginlik ve sermâyece kesret, elbette ehemmiyetsiz, muvakkat şu hayat-ı dünyeviyenin tahsili için verilmemiştir.
Belki, şöyle bir insanın vazife-i asliyesi, nihayetsiz makàsıda müteveccih vezâifini görüp,
acz ve fakr ve kusurunu ubûdiyet sûretinde ilân etmek
ve küllî nazarıyla mevcudâtın tesbihâtını müşâhede ederek, şehâdet etmek
ve nimetler içinde imdadât-ı Rahmâniyeyi görüp şükretmek
ve masnuâtta kudret-i Rabbâniyenin mu’cizâtını t e m a ş a ederek nazar-ı ibretle tefekkür etmektir.” (Sözler)
Yine varlıkların süs ve latif sanatlarını beğenmeli temaşa etmeli oradan hareketle onu yaratana muhabbet duymalı ve onun huzuruna çıkmaya gayret etmelidir:
“Şu mevcudâttaki zînetleri ve latîf sanatları istihsankârâne t em a ş a etmekle, onların Fâtır-ı Zülcemâlinin mârifetine muhabbet etmek ve onların Sâni-i Zülkemâlinin huzûruna çıkmaya ve iltifatına mazhar olmaya bir iştiyaktır.” (Sözler)
İnsanın temaşası bir nevi mirac hükmünde olan namazın özellikle tahiyyat bölümünde zenginlik kazanır.
“Şualar miraç” İkinci kudsi kelime-i Miraciye, “El-mübareketü”.
Madem hadisçe namaz, müminin miracıdır ve Mirac-ı Ekberin cilvesine mazhardır; ve madem dünya seyyahı, her âlemde, ilim sıfatıyla Allamü’l-Guyub Halıkını bulmuş; biz dahi o seyyahla beraber, mübareklerin ve görenlere “Barekallah” dedirtenlerin ve “El-mübarekatü”nün geniş âlemine girip bütün ziruhun masum, mübarek yavrulanlarını ve bütün zihayatın mukadderat ve programlarının kutucukları olan tohum ve çekirdekleri başta olarak, o mübarekat âlemini t e m a ş a ve mütalaa ile kudsi sıfat-ı ilmin mu’cizâtlı, ince cilveleriyle Halıkımızı ilmelyakin ile bilmeye o seyyah gibi çalışacağız.” (Şualar)
İnsanın her temaşası da makbul değildir, yasaklı alanlar da vardır.
“Hem de insan hangi şeye temaşa ederse, elbette mekayisini ve esaslarını kendi nefsinde arayacaktır. Eğer bulmazsa, etrafında ve ebnâ-yı cinsinde arayacaktır. Hattâ, hiçbir cihetten mümkünata benzemeyen Vacibü’l-Vücudu tefekkür etse, yine kuvve-i vahimesi şu vehm-i seyyii düstur ve dürbün yapmak istiyor. Hâlbuki Sâni-i Zülcelâl, şu nokta-i nazarda temaşa edilmez.” (Muhakemat)
Bediüzzaman temaşanın herkese göre olmadığını avamın mücerred şeyleri temaşasının bazı zihinsel eğitimlerle mümkün olacağını belirtir. Bunu kendisi eserlerinde yapmıştır, onun örneklemeleri avama yapılan temaşa eksersizleridir.
Avam ve temaşa:
“Cumhur-u avam ise, melûf ve mütehayyelâtından tecerrüd edip hakaik-i mücerrede ve mâkulât-ı sırfeyi temaşa edemezler-meğer mütehayyelâtları dürbün gibi tevsit etseler… Fakat mütehayyelâtın suretlerine hasır ve vakf-ı nazar etmek, cismiyet ve cihet gibi muhal şeyleri istilzam eder. Lâkin nazar, o suretlerden geçerek hakaiki görüyor. Meselâ, kâinattaki tasarruf-u İlâhîyi sultanın serir-i saltanatında olan tasarrufunun suretinde temaşa edebilirler.” (Muhakemat)
Yine avamın temaşa etmesinde mücerred şeyler hayalden alınan suretlerle olacağını öngörür. O kadar her şeyi yerli yerinde anlatmış ki, akıl işi değil, Bediüzzaman’ın kelimelere getirdiği okyanus mana boyutları. Maşallah barekâllah. “Avam ise, havassa hitap olunan kelâmı hakkıyla fehmedemezler. Halbuki cumhur ise, ekseri avam, ve avam ise, me’lûfât ve mütehayyelâtından tecerrüd edip hakikat-i mahzâ ve mücerredat-ı sırfayı çıplak olarak göremezler. Fakat görmekleri temin edecek, yalnız zihinlerinin te’nisi için, me’lûf olan ziyy ve libasla mücerredat arz-ı endam etmektir. Tâ mücerredatı, suver-i hayaliye arkasında temaşa etmekle görüp tanısın. Öyleyse, hakikat-i mahzâ, me’lûflerini giyecektir. Fakat surete hasr-ı nazar etmemek gerektir. Bu sırra binaendir.” (Muhakemat)
Bediüzzaman’ın eserlerinin teknik yönelimlerini anlattığı
Muhakemat isimli eserinde temaşada mümkinat yönünden değil, Allah canibinden temaşa etmek gerektiğini ifade eder. Çok önemli bir temaşa tekniğidir, yönlendirmesidir. Nereden temaşa etmesi gerektiğini insan bilmelidir. “İnsan kâinatta mümkinatın öyle bir kuvvet ve kudretini görmemiş ki, icad-ı sırf ve idam-ı mahz etsin. Hâlbuki hükm-ü aklîsi de daima üssü’l-esası, müşahedattan neş’et eder. Demek, âsâr-ı İlâhiyeye mümkinat tarafından bakıyor. Hâlbuki hayret-efza âsârıyla müspet olan kudret-i Sâniin canibinden temaşa etmek gerektir. Demek, ibâdın ve kâinatın umur-u itibariyeden başka tesiri olmayan kuvvet ve kudretlerin cinsinden olan bir kudret-i mevhume içinde Sânii farz ederek, o noktadan şu meseleye temaşa ediyor. Hâlbuki Vacibü’l-Vücudun canibinden, kudret-i tâmmesi nokta-i nazarından bu meseleye temaşa etmek gerektir.”(Muhakemat)
Bediüzzaman temaşa eden insanı eğitmek için eserlerinde çok örnek temaşalar gösterir. Sürekli bak ve gör fiillerini kullanır:
“Zeminin yüzünü bir küçük bahçe gibi temaşa edecek bir geniş, hayalî gözle bak. Ve hem bil ki,
Rahmâniyet, Rahîmiyet, Hakîmiyet, Adiliyet gibi tâbirler,
Cenâb-ı Hakkın hem isim,
hem fiil,
hem sıfat,
hem şe’nlerine işaret ederler.
İşte, başta insan olarak bütün hayvanatın muntazaman bir perde-i gaybdan gelen erzaklarına bak, Rahmâniyet-i İlâhiyenin cemâlini gör. Hem bütün yavruların mucizâne iaşelerine ve başları üstünde ve annelerinin sinelerinde asılmış tatlı, sâfi, âb-ı kevser gibi iki tulumbacık süte temaşa eyle, rahîmiyet-i Rabbâniyenin câzibedar…” (Şualar)
Bediüzzaman suyun temaşasını örgütler insanlara:
“O kadar küçüklüğüyle beraber bir âlem-i hayvanat-ı hurdebiniyeyi istiab eden bir katre suya, aklın hurdebiniyle temaşa ediniz-tâ Sâni-i Kâinatın herşeye kadir olduğunu tasdik edesiniz.
Acaba, o halde delil müddeâdan daha hafî ve daha muhtac-ı izah olmaz mıydı? Hem de onlarca muzlim birşeyle, hakikatı tenvir etmek veyahut onların bedahet-i hislerine karşı mugalâta…” (Muhakemat)
Semavat birçok temaşacıyı kendinde barındırır:
“Cenâb-ı Hakkın acâib-i masnuâtına bakıp, temaşa edip ve ettiren işaretleriz. Yani semâvât, hadsiz gözlerle zemindeki acâib-i san’at-ı İlâhiyeyi temaşa eder gibi görünüyor. Semânın melâikeleri gibi, yıldızlar dahi mahşer-i acâib ve garâip olan arza bakıyorlar ve zîşuurları dikkatle baktırıyorlar demektir.” (Sözler)
Âlemde temaşa edenler yukarıda saydıklarımızla sınırlı değil bir başka temaşacılar hem de cok büyük bir temaşacılar meleklerdir. Hatta bir kısmı da yıldızlardır. “Melâikeler, o mu’cizâtı ve o harikaları temaşa ettikleri gibi, ecrâm-ı semâviyenin gözleri hükmünde olan yıldızlar dahi, güya melâikeler gibi, zemin yüzündeki nazenin masnuatı gördükçe, Cennet âlemine bakıyorlar ve o muvakkat harikaları bâki bir surette Cennette dahi temaşa ediyorlar.” (Mektubat)
Üstelik bunlar her iki âlemi aynı anda temaşa eden sakinlerdir. Kâh dünyaya, kâh cennete bakarlar.
Yine melekler temaşacıdır semavat mekânlarında:
“Yani Cennet çiçeklerinin fidanlık ve mezrâcığı olan zeminin yüzünde hadsiz mu’cizât-ı Kudret teşhir edildiğinden Semâvât âlemindeki melâikeler o mu’cizât-ı, o hârikaları temaşa ettikleri gibi, ecrâm-ı semâviyenin gözleri hükmünde olan yıldızların dahi, güyâ, melâikeler gibi, zemin yüzündeki nâzenin masnuâtı gördükçe, Cennet âlemine bakıyorlar.” (Sözler)
Cennet kuşları da temaşacıdırlar.
Üstelik bindikleri temaşa uçakları da vardır; sinekler: “Cennet kuşlarından tut, tâ sineklere kadar bir cins ervâhın tayyâreleridirler. Onlar, bunların içine emr-i Hak ile girerler, âlem-i cismâniyâtı seyrân edip, o cesedlerdeki hasselerin pencereleriyle cismânî mu’cizât-ı fıtratı temaşa ederler.” (Sözler)
Allahın bütün görevlileri “memurları” temaşacıdırlar:
“Sultan-ı Ezelînin memurları, saltanat-ı rubûbiyetin icraatçıları değillerdir. Belki o saltanatın dellâllarıdırlar ve o rubûbiyetin temâşâger nâzırlarıdırlar. Ve o memurlar, o vâsıtalar; kudretin izzetini, Rubûbiyetin haşmetini izhâr içindir.”(Sözler)
Hülasa bu dünya geçici temaşagah, Bediüzzaman’ın çok yönlü temaşa örnekleri ile doludur. Ahiret sermedi temaşa, orasını da inşallah gidince göreceğiz. Elimizden tut Allah’ım!
