Emniyet hissi ile var olan biri, kişiliğine zarar verilmeyecek olmasının keyfini yaşar. Aksi takdirde oldukça kasılır, kendini tehlikelerden koruma çabası içine girer, gerginleşir.
Çocuğun ilk tadacağı duygu aile içinde “güven” duygusudur. Çocuk “Annem babam zarar veren, zorlayan, baskı yapan insanlar değil, beni olduğum hâlimle kabul ediyor, incitmiyor. Çevremiz de tıpkı onlar gibi” diye hissetmelidir.
Emniyet hissinin oluşmasında aslında iki temel faktör vardır. Birincisi kişinin kendini var olduğu hâliyle ortaya koyabilmesi, ikincisi de bu hâl ile çevresi tarafından kabul edilmesidir.
Evet, günümüz anne babaları çocuklarını seviyor, onlarla ilgileniyor. Fakat çok önemli bir şey eksik kalıyor. Çocuğu “o hâli” ile kabul etme… Çünkü çocuğun doğal bir şekilde var olması ayrı, ebeveynin bunu kabul etmesi apayrıdır.
Ebeveynin çocuğun içinden geldiği gibi davranmasına tepki vermemesi, çoğu kez özgür bırakması onu olduğu şekilde kabul ettiği anlamına gelmez. Burada kilit nokta çocuğun duygularına, hislerine, düşüncelerine, hayallerine “eşlik etmek”, “eşduyum” gerçekleştirebilmektir.
Mesela çocuk hayal kurar, bir yere gitmiş gelmiş gibi anlatır. Ebeveyn anlatımı “etkin” şekilde dinler, oğluyla-kızıyla aynı heyecanı iç dünyasında yaşarsa çocuğunu var olduğu hâliyle kabul etmiş olur. Çocuğun hayal ve anlatımlarına duygularıyla eşlik etmez, jest ve mimiklerini onunla eşgüdüm hâline getiremezse çocuğuna özgür bir ortam sunsa bile onunla bütünleşemez.
Bunun ötesinde, ebeveyn çocuğun coşku dolu anlatımlarını eleştirel göz ve dudak hareketleriyle takip ediyor, duygusuz ve ruhsuz vaziyette ona sadece bakıyorsa anne baba açısından bu utanç verici bir durumdur.
Bu şekilde sürekli engellenen, hayallerine itiraz edilen çocuklar bir süre sonra ebeveynle bir şey paylaşmamaya başlar ve her duyguyu kendi içinde yaşar.
Ebeveynler “Yanlış da olsa çocuğumuzun her davranışını kendini emniyette hissetmesi için onaylayacak mıyız?” sorusunu sorabilir. Burada dikkat çekilen unsur çocuğun yanlış davranışlarının onaylanması değildir. Şöyle ki; bazen yanlış davranışlar kendinin bile dikkatini çekmeyecek yüzeysellikte çocuğun yaşamına girebilir. Ebeveynler ise “Ya alışkanlık kazanırsa” diye kaygılanıp telaşlanır. Hâlbuki çocuğun “geçici” yanlış davranışı düzeltilmeye çalışılırken ebeveyn onun dikkatini, ilgisini o davranışa çeker, merakını uyandırıp gündemine sokar.
Öncelikle bilinmelidir ki ebeveynlik rehberliktir. Bu kılavuzun en önemli özelliği ise rehberlik yaptığı kişiye tesir edebilmektir. Bu tesir zorla ve baskıyla değil, gönüllü bir bağlanma süreciyle oluşur.
Çocukla ebeveyn arasındaki güvenli bağlanmanın zarara uğramaması için rehberlik esnasında kişinin yanlışlarının bulunup çıkartılmaması, ayıplarının yüzüne vurulmaması, çocuksu hatalara göz yumulması gerekir ki ebeveyn tesir gücünü kaybetmesin.
Ebeveyn çocuğuna eşlik edip uyum gösterdiğinde zaten çocuk da onu dinler. Bu, rehberlik edebilme zemini için şarttır.
Çocuk dünyaya geldiğinde henüz yaşama ait kuralların hepsini bilmiyordur. Ebeveynler çocukları ile olan bağlanmışlıklarına zarar vermemek için onlara “kural koyucu” gibi görünmemeli, yaşamın kurallarını sadece anlatmalıdır. Çocuğun ihtiyacı da budur.
Örneğin çocuk yere çöp atıp yeri kirletebilir. Bu doğru bir davranış değildir. Ancak bu bilgiyle dünyaya gelmemiştir.
Ebeveyn “sana kaç kere dedim yere çöp atma” diye onu eleştirmek yerine yere neden çöp atılmayacağını, doğanın kirlenmesinin nelere sebep olacağını çocuğun anlayabileceği bir dil kullanarak ona anlatmalıdır. Bu bir rehber ebeveyn tutumudur.
Çocuklar sinirlendiğinde dil çıkartır, kendini tehdit altında hissettiğinde saldırganlaşır. Bunlar doğal tepkilerdir. Ama bunların doğru olmadığını bilmezler. Ebeveynler doğal hâller hariç böylesi anormal durumlara elbette ki eşlik etmemelidir. Çocuk ise anormal davranışlarını rehberlik sürecinde bir anda değiştirmeyecektir. Ebeveynlik değişim sürecindeki anormalliklere razı olmayı, geniş olmayı da gerektirir.
Toksik ebeveyn kavramı son yıllarda sıkça dile getirilen bir kavram. Toksik ebeveynin örtülü davranışları çocuğun kişilik gelişimini derinden etkileyebiliyor. Peki nedir bu davranışlar?
Bütün ebeveynler çocukları için en iyisini ister; bütün ebeveynler çocuklarını severler. Bütün ebeveynler zaman zaman hata yaparlar; çocuklar da bunu tolere edebilirler. Lakin bazen ebeveynler tüm iyi niyetleri ve insaniyetleriyle çocuklarının ruhunu zehirleyen; yetişkinlik hayatlarında tomar tomar terapi parası vermesine sebep olacak davranışlar gösterirler. Bu davranışların bu kadar marazi olduğunu bazen bilir, bazen bilmezler. Bazen de kendi ebeveynlerinden yalnızca böylesini gördükleri için başka türlüsünü bilmezler.
Toksik ebeveyn kavramı son yıllarda sıkça dile getirilen bir kavram. Toksik ebeveynlik davranışlarının içinde cinsel, ruhsal, bedensel istismar, alkolizm ya da başka bağımlılıklar var. Bunlar hasarı önden tahmin edilebilecek zararlar. Bir de örtülü zararlar var. Bunlar basit davranışlarla gelen, kötülük olsun diye yapılmayan ama çocuğun kişilik gelişimini derinden etkileyebilecek davranışlar. İşte toksik ebeveynin örtülü davranışlarından bazıları:
Sevgi için koşul koyma
Bütün çocuklar sadece var oldukları için sevilmeyi, kabul edilmeyi hak ederler. Sevilmelerinin herhangi bir performansa, davranışa ya da duruma bağlı olmadığını bilmeliler. Toksik ebeveynlerin karakteristik davranışlarından biri sevgi için koşul koyma halidir. “Uslu durmazsan seni sevmem”, “Notların iyi olmazsa bizimle tatile gelemezsin” gibi koşullar koyarak sevgi aktarmada cimrilik yaparlar. Çocuk da böylece performans kaygısı olan bir yetişkin olarak büyür. Oysa ki sevgi, üzerinde pazarlık yapılacak bir kavram değildir.
Zehirli şakalar
Bir çocuğun dış görünüşü, zekâsı, becerisi ve davranışları hakkında sık sık yapılan sözel ataklar (ki bunlar şaka kisvesi altında da olabilir) sözel taciz olarak da isimlendirilebilir. Toksik ebeveynler bu atakları mizah kisvesi altında tekrarlarlar. Çocuklar gerçekle şakanın, tehditle takılmanın arasındaki farkı ayırt edemeyebilirler ve sevdikleri, mutlak doğru kişi olarak gördükleri kişinin sözlerini içselleştirebilir, bu şekilde de kırılabilirler. Sözel tacizler çocuğun ebeveyn tarafından sürekli ‘sakar’, ‘beceriksiz’, ‘şaşkın’ gibi sıfatlarla etiketlenirlerse çocuklar bu etiketlere inanır ve kendilerini bu şekilde görürler.
Mükemmeliyetçilik
İnsan kusursuz değildir. Anne babalar da kusursuz değildir. Dolayısıyla çocuktan kusursuz olması beklenemez. Mükemmeliyetçi anne babalar çocuklarının mükemmel olmasını sağlayabilirlerse mükemmel bir hayata kavuşacaklarını hayal ederler. Üç mükemmel bir cümlede ancak mutsuz bir hayat yaratır. Çünkü insanın, özellikle de çocukluk çağında hata yapmaya ve hata yapmanın dünyanın sonu olmadığını görmeye ihtiyacı vardır. Hata yapmaktan korkan çocuk yeni şeyler denemek için kendine güvenmeyecektir.
Hata yapmaktansa hiç başlamamayı tercih edecektir. Anne ve babasını bir türlü tam olarak tatmin edemeyeceğini anlayan çocuk hayattan bir bakıma vazgeçmeyi tercih eder. Diğer bir seçenek de ‘Daha iyisini yapabilirdim’ hissi yüzünden, başarılarından mutlu olmamalarıdır. Hep bir eksiklik hissederler.
Evhamla kontrol
Evhamlı anne baba, belki de bunun hiç farkında olmadan, çocuğa sürekli “Sen yetersizsin, seni korumak için ben yanında olmalıyım” mesajını verir. Evhamlı anne babaların çocukları, sırf anne-baba kendi ruh haline hâkim olamıyor diye denemekten, araştırmaktan, özgürleşmekten alıkonurlar. “Benim dediğimi yapmazsan seni şöyle şöyle felaketler bekliyor” ifadesi çocuğun hayatında sıkça duyuluyorsa bu çocuk yetişkinliğinde bile hayatını yaşayabilmek için anne-babasına ihtiyaç duyacaktır.
Ebeveynin duygularından sorumlu olma
Toksik anne babalar çocuklarına sık sık bir fedakârlık çetelesi çıkarırlar. Çocuk için nelerden vazgeçtiklerini, nasıl da çırpındıklarını mutsuzlukla sık sık dile getirirler. Bu anne-babalar kendi mutluluklarından ve hatta üzüntülerinden çocuklarını sorumlu tutarlar. Mutluluk insanın içindedir. Her yetişkin kendi duygularıyla ilgili sorumluluğu kendi alabilecek kapasitede değilse eğer, o büyüyememiş bir yetişkindir. Annebabasını mutlu etmekten sorumlu olma duygusu çocuğun sırtına ömür boyu taşıyacağı bir yük olarak biner.
Küsmek
Anne-babanın görevi çocuğunu sevmek, korumak, ona güven vermek, onu kendi bağımsızlığına giden yolda desteklemektir. Hal böyleyken anne-babanın çocuğa küsmeye, onu fiziksel ya da duygusal olarak terk etmeye, onu pasif agresif bir tavırla uzaklaştırmaya hakkı yoktur. Öfkeliyken birisiyle konuşmak zor olsa da bir çocuğu tepkisizlikle uzaklaştırmak son derece zararlı ve toy bir yaklaşımdır. Çocuk anne ya da babasının ona küsmesinin (iletişimi kesmesinin) yarattığı hasarı kolay kolay atlatamaz. Bu davranışlar çocukların durumu düzeltmeye dair baskı hissetmesine yol açaryanlış bir şey yapmamış olsalar bile.
1971 yılında ilk okul karnemi eve getirdiğimde, her ne kadar annemin “Kızınız yaşına göre iyi okuyor” yorumundan hoşnut olduğundan emin olsam da, bunu asla üzerine alınmadığından da eminim.
Peki ama 35 yıl sonra, kızım Lily’nin ilk karnesini, titreyen ellerimle açarken neden bu kadar gergin hissediyorum?
Milyonlarca ebeveyn gibi nasıl oluyor da çocuğumun başarılı olup olmadığı konusunda kendimi tamamen sorumlu hissedebiliyorum?
Bugün, spermin yumurta ile karşılaştığı ilk andan itibaren ana rahmi, çocuklarımızın ilk sınıfı haline geliyor. Doğmamış çocuklar daha kulakları bile oluşmadan ana rahminde klasik müziğe mahkum birer dinleyiciye dönüştürülüyorlar. Doğduklarından sonra da onlara uygun bir müfredat devreye giriyor: Tam olarak görmemelerine rağmen önlerine resimli kartlar koyuluyor, henüz konuşamamalarına rağmen dil derslerine kayıtları yaptırılıyor ve henüz yürümeye başlamadan yüzme dersleri başlıyor.
Bir zamanlar bir çocuğun herhangi bir konuda yeteneği olduğunda, buna “Tanrı vergisi” denirdi. Ama sonra Sigmund Freud, anne babaların çocuklarının nasıl insanlara dönüştüğünden – en azından psikolojik olarak – neredeyse tamamen sorumlu olduğunu ileri sürdü. Bunun üzerine İsviçreli psikolog Jean Piaget, çocukların, gelişimin tanımlanan aşamalarından geçtiğini ve “küçük bilim insanları” olarak görülebilecekleri fikrini geliştirdi.
“Çocuğumu nasıl daha zeki yapabilirim?” sorusu anne babalar üzerinde gittikçe baskı yaratmaya başladı ve ilk cevaplar minnetle karşılandı. Bu cevaplar adını muhtemelen hiç duymadığınız bir adamdan geldi, ama fikirleri yine de çocuklarınızı nasıl yetiştirmeniz gerektiği konusunda üzerinizde derin bir etki yarattı.
1963 yılında, Amerikalı fizik terapisti Glenn Doman, TeachYour Baby to Read / Bebeğinize Okumayı Öğretin kitabını yazdı. Beyni hasarlı bebeklerin rehabilitasyonuna dayanan Doman’ın teorileri, bir bebeğin beyninin ilk yılda diğer tüm zamanlardan çok daha fazla büyüdüğü gözlemine dayanıyordu. Doman’a göre beyin, büyümenin yavaşladığı üç yaşına kadar mümkün olduğu kadar fazla uyarılmalıydı.
Doman daha da ileri giderek, bebeklerin dünyaya bilgiye aşırı aç geldiklerini ve yemek yemektense öğrenmeyi tercih ettiklerini söyledi.
Başından beri çok az sayıda uzman Doman’ın bebeklerin okuyabildiklerine dair iddialarını destekledi. Ancak yine de çok geç kalınmıştı. Bebeğinize Okumayı Öğretin kitabı 5 milyon adet sattı ve 20′den fazla dile çevrildi.
Çok erken yaşta eğitim trendi herkesi ele geçirdi ve bu trend 70′li yıllar boyunca giderek büyüdü. Ancak 80′li yılların başında psikologlar aşırı stresli çocuklarla ilgili pek çok durum bildirisinde bulundu.
1983′te Newsweek dergisinin yayınlanan bir araştırmaya göre bebekliğin yeni ABC’si şunlardı: “Kaygı, İyileşme ve Rekabet.”
Ebeveynlik kitapları artık emzirmenin ve bebek bakımının temellerine odaklanmıyordu. Onun yerine sayfalarında IQ’yu yükseltmek gibi konulara yer veriyorlardı. Çok satan kitaplardan biri olan “How to Have a Smarter Baby/ Nasıl Daha Zeki Bir Çocuk Sahibi Olunur?”, ebeveynlere eğer tavsiyelerini birebir uygularlarsa 30 puanlık bir IQ artışı vaat etti.
Doman bir bebek okuyucu jenerasyonu yaratma konusunda asla başarı kazanamamış olsa da, başka bir konuyu kanıtlamayı başardı. Anne babaların kendilerine güvensizliklerinden ciddi bir servet kazanılabileceğini gösterdi herkese.
Bu atmosferin hakim olduğu bir dönemde, ben de ilk bebeğimi Bebek Einstein videolarının önüne oturtmuştum bile. Bebeğimi; Mozart’ın ksilofon yorumlarıyla dans eden lava lambaları, kurmalı oyuncaklar ve el kuklalarının sürreal bir karışımına bakarken yapayalnız bırakmıştım.
Sağduyu bana, bunun sadece bebeğimin kafasını karıştıracağını ya da uyumasına sebep olacağını söylemeliydi. Ancak ben, milyonlarca ebeveyn gibi, kızımın hayata harika bir başlangıç yapmasına katkıda bulunduğuma inanarak bu satış taktiğini bir güzel yuttum. Bu arada Bebek Einstein’ın piyasaya çıktığı ilk beş sene içinde her dört Amerikan ailesinden birisi en az bir adet bebek eğitimi videosu satın aldı. 2006 yılında Bebek Einstein markası sadece Amerika’da 540 milyon dolarlık bir satışa ulaştı ve markanın sahibi olan firmayı Disney satın aldı.
Ama ufukta problemler belirmeye başladı. Bazı araştırmalar, bu tür eğitim videolarının bir bebeğin yeteneklerini geliştirmesini sağlamayı bırakın, onlara engel bile olabileceğini iddia etmeye başladı. Eleştiriler dağ gibi büyümeye başlayınca, Disney ailelere para iadeleri önermeye başladı ve satışları düşüşe geçti.
Yine de bugün İngiltere’nin en büyük oyuncak üreticisi olan Toys R us’ın koridorlarında kısa bir gezinti yapmak bile bir anne babayı, bebeğini cebir için hazırlamanın asla erken olmadığına inandırmak için yeterli.
Mozart etkisi de kontrolden çıkmış durumda. Henüz ayaklarının bile kendilerine ait olduğunun farkında olmayan yeni doğan bebekler, bebek oyun gruplarında ayaklarıyla dev piyanoları tekmeleyerek müzik yapmaları için cesaretlendiriliyor.
Her şeyin hızla takip edildiği bu dünyada, bir atlama ipi gibi basit bir şey bile zaman çizelgesini öğreten ve renkli ışıkların yanıp söndüğü bambaşka bir oyuncağa dönebiliyor.
Nörobilimcilerin çoğu, eğitimsel oyuncaklardan ve videolardan umduklarımızın aşırı abartıldığını ve bulduklarımızın ise bir felaket olduğunu söylüyor. Onlara göre laboratuar ile çocuk odası arasında bir yerde, bilim karmakarışık bir hale getirildi. Gerçekliğin zerreleri göklere çıkarılarak dev para tuzaklarına dönüştürüldü.
Üstelik sorun sadece eğitimsel oyuncakların işe yaramadığı gerçeği değil. Gittikçe artan sayıda uzman, bu oyuncakların çocukları, ucu açık ve hayali oyun sayesinde edinebilecekleri daha hayati becerileri kazanmak için ihtiyaç duydukları zamandan ve beyin alanından yoksun bıraktığı görüşünü benimsemeye başladı.
Bir çocuğu hiçbir uyaranın olmadığı karanlık bir odada bırakmanın beynini yeterince geliştirmeyeceği gerçeği doğru olsa da, madalyonun diğer yüzü onları ne kadar çok eğitimsel uyarıya maruz bırakırsanız o kadar zeki olurlar değil maalesef.
Beyin uzmanı ve moleküler biyolog John Medina şöyle diyor: “Ne yazık ki bilginin az olduğu yerde mitler hızla çoğalıyor. Ve mitlerin insanı tuzağa düşürmek gibi bir etkisi var. Onca yıldan sonra bile bu ürünler hala raflarda ve kendilerinden şüphelenmeyen anne babaların pek de kolay kazanılmayan paralarını hala tuzağına düşürüyor.”
Ama belki de anne babaların güvensizlikleri, hiçbir zaman özel ders kadar sömürülmedi. Bir jenerasyon önce özel ders, sınıftakilere yetişmeye çalışan ya da sınavlara hazırlanan az sayıda çocuk için koruyucu kalkan gibiydi.
Bugün ise yapılan araştırmalara göre İngiltere’de okula giden çocukların 4′te 1′i özel ders alıyor. Bu oran beş sene önce yüzde 18′di. Birebir dersten grup derslerine ve online hizmetlere kadar sadece İngiltere’deki pazar tahminen bir milyon çalışanı ile yılda 6 milyar dolara ulaşıyor.
Yine de pek çok anne baba özel dersin sihirli değnek olmadığını düşünüyor. Düşük özgüveni olan bir çocuğun, akademik özgüven olmamak gibi problemlerle nasıl baş edeceğini bilmeyen bir eğitmenle birebir ders yaptığını düşünün. Bu çocuk muhtemelen kendisiyle ilgili daha kötü hissedecek ve öğrenmeye karşı daha fazla direnç geliştirecektir.
Kusursuz bir “dahi çocukların cesur yeni dünyası”nı yaratmaktan oldukça uzak bir şekilde kaygılı ve depresif çocuklar üretiyoruz. Çocuklara, okulda kendilerini daha iyi hissetmelerine yardım etmek yerine, ödeve direnme, matematik kaygısı, okuma heyecanı eksikliği, düşük özgüven, uyku problemleri ve anne babalardan kopuş gibi riskli durumlara sebep olacak baskı dolu “kaplan ebeveynlik” rolünü seçiyoruz.
Pek çok anne baba hala şunu anlamayı reddediyor: Mücadele ettikleri bazı davranışsal problemler, pek çok çocuğun bugün hissettiği baskının bir sonucu olarak ortaya çıkıyor.
Pek çok çocuk ya başarılarına bağlı olarak sevgi gördüklerini düşünüyor ya da anne babalarını hayal kırıklığına uğrattıkları duygusundan kaçmak için onlardan kopuyorlar.
Ama bu sadece ebeveynlerin suçu değil. Onlar, hükümetler ve statü takıntılı okullar tarafından desteklenen rekabetçi bir kültürde çocuk yetiştiriyorlar. Yüksek eğitimin ve iş dünyasının bıçak sırtındaki dünyasında, çocuklarının başarılı olmalarına yardımcı olmak için asla yeteri kadar şey yapamadıkları konusunda sürekli korkutuluyorlar.
Ama artık ailelerin, çocukları için kaygısız bir çocukluğun geri gelmesini istemelerinin ve anne baba olmaktan tekrar zevk almalarının zamanı geldi. Sonuç olarak anne babalar, çocukları için ne istedikleri konusunda dikkatli olmalılar. Ebeveynlik başarısının gerçek ölçüsü sınav notları değil, mutluluk ve güven duygusu olmalıdır.
