…Şüphesiz Allah, kîbirlenen ve övünen kimseyi sevmez.Nisa / 36.

Yeryüzünde kibir ve azametle yürüme! İsra / 37.

Kendilerine gelmiş kesin bir delil olmaksızın, Allah’ın âyetleri hakkında mücadele edenlerin göğüslerinde ancak yetişemeyecekleri bir  kibir vardır. Sen hemen Allah’a sığın. Çünkü her şeyi işiten ve gören O’ Mü’min / 56.

Peygamberimiz a.s.m. buyurmuşlardır: Kibirden sakının! Çünkü kibir, fakirliğinden dolayı değersiz elbise giyen kişide dahi bulunabilir (Hz. İbni Ömer. Camiüssagir (2928)

Resulullah a.s.m. buyurdu ki: Kibirlenmekten sakınınız. Çünkü kul kibirlenmeye devam ettikçe Allah onun hakkında şöyle buyurur: “Kulumu zorbalar listesine yazın.” (Hz. Ebû Umame (r.a) Camiüssagir (174)

KİBİR, büyüklük, ululuk manasına gelir. Dinî bir tabir olarak, kişinin kulluk edebine uymayacak şekilde kendisini diğer insanlara karşı büyütmesi, onları hakir görmesidir. Aslında insanın Allah’ın bir mahluku olarak, diğer mahlukata karşı da büyüklenmeye hakkı yoktur. Kul ve mahluk olma cihetiyle bir eşitlik mevcuttur. Ancak Allah Teala hazretleri, insana, hilafet ve emanet gibi bazı ziyade mesuliyetler vererek, bunun gereği olarak diğer mahlukata karşı bir kısım  imtiyazlar vermiştir; akıl ve irade sahibidir, diğer mahluklar üzerinde tasarruf yetkisi vardır. Bu imtiyazları onu hayvanata karşı kibre değil, Cenab-ı Hakk’a karşı şükre ve hamde sevketmelidir. Tıpkı meyveli bir ağacın yerlere eğilmesi gibi, insanî  imtiyazlara sahip beşeriyetin, Allah’ın huzurunda kibirlenmesi değil, rükû-u tevazuya eğilmesi, secde-i şükr ve hamde kapanması gerekir.

İmam Gazâlî’ye  göre, “kibr, “batınî ve “zahirî” olmak üzere ikiye ayrılır: Batınî KİBİR nefsin derinliklerinde ruhî bir ahlaktır. Zahirî bir KİBİR ise dışa akseden, azalarda görülen kibirdir. Esasen en doğrusu, içteki ahlaka KİBİR demektir. Zahirdeki hareketler kaynağını içtekinden alır. Dıştaki hareketleri meydana getiren zaten bu iç ahlaktır. Bu sebeple, hastalık  azalarında kendini gösterince, kibirlendi denir. Görünmediği zaman “o kibirlidir” denir. Şu halde kibrin aslı insan tabiatındaki ahlaktır. Bu da kendisini başkasına üstün gösterme arzusudur.”

Dinimiz, her  hayrın, her  fazilet ve üstünlüğün Allah’tan geldiğini tedris eder. Bu sebeple kişinin mazhar olduğu bazı faziletler sebebiyle hemcinsine karşı büyüklenmesini, bu nimetlere nankörlük kabul eder, onu asıl veren Allah’tan gaflet alâmeti bilir.  Bu sebeple (kibir) , şiddetle  reddedilen, kınanan huylardan biridir. Meseleye Kur’an-ı Kerim’in müteaddit ayetlerle yer  vermesi de kibrin din nazarında ne kadar kötü olduğunu anlamaya yeterlidir. Birkaç ayetin mealini kaydediyoruz:

Yine bazı ayetlerden örnekler veriyoruz “Yeryüzünde haksızlıkla  kibirlenenleri ayetlerimden çevireceğim” (A’raf 146).

“Allah, büyüklük taslayan her zorbanın kalbini mühürler” (Mü’min 35).

“(Peygamberler hep) futuhat istediler. (Buna kavuştular.) Hakka karşı alabildiğine inad eden her mütekebbir zorba ise  nihayet   hüsrana uğradı” (İbrahim 15).

“(Allah) o büyüklük taslayanları sevmez” (Nahl 23).

“Andolsun ki (kâfirler), kendi kendilerine büyüklenmişler, azgınlıkta pek ileri gitmişlerdi” (Furkan 21).

“Bana kulluk etmeyi kibirlerine yedirmeyenler  alçalmış olarak cehenneme gireceklerdir” (Mü’min 60)

“Yeryüzünde büyüklük taslayarak yürüme. Sen ne yeri yarabilir, ne de dağlarla boy ölçüşebilirsin. Bütün bunlar, Rabbinin katında çirkin sayılan günahlardır” (İsra 37-38).

“İnsanları küçümseyip yüz çevirme, yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Allah kendini beğenip övünen hiçbir kimseyi şüphesiz ki sevmez” (Lokman 18).

Kur’an-ı Kerim’de kibre bu kadar yer verilmesinin sebebi, bunun küfrü tazammun etmesindendir. Çünkü büyüklük, izzet, azamet ve üstünlük sadece Allah’a yaraşır. Hiçbir şeye gücü yetmeyen, herşeyini Allah’a borçlu olan biçare insanın (Kibir) ne haddine! Kul kibirlendiği vakit, sırf Allah’a yaraşan bir sıfatta Allah’a karşı münazaaya, yarışa girmiş olmaktadır. Gazâlî bu davranışı, bir hizmetçinin padişahın tacını giyerek onun tahtına oturup hükmetmeye kalkmasına benzetir. “Bir uşak için, bundan daha büyük bir cür’et, bundan daha vahim bir cinayet olur mu?” der ve: “Şüphesiz bu uşak, padişahın en ağır cezasını hak eder” diye hükmeder.  Nitekim kaydedeceğimiz ilk hadiste, Rab Teala hazretleri: “Azamet benim gömleğim, ululuk benim cübbemdir. Kim benimle bu hususta ortaklığa kalkışırsa, ben onun belini kırarım” buyurmuştur.

Kibirin zıddı tevazudur. Tevazuyu alçak gönüllülük olarak ifade eder isek de,  esas itibariyle mazhar olunan nimetleri Allah’tan bilmeyi ifade eder. İslam büyükleri, tevazunun insanları yücelteceğini, kibrin de alçaltacağını kabul eder. Hz. Ömer şöyle buyurmuştur: “Alçak gönüllü, mütevazi ol ki, Allah seni yüceltsin. Kul kibirlenip böbürlendiği zaman Allah Teala hazretleri onu alçaltır ve bir melek: “Uzak ol! Allah seni uzaklaştırsın!” der. Kibirli insan kendi kendini büyük görürse de herkesin nazarında düşük, hatta domuzdan daha adidir” demiştir. Bu manayı, Ka’b (radıyallahu anh) bir başka üslubla ifade etmiştir: “Allah kime dünyalıktan bir nimet verdi de, adam bu nimetin şükrünü ödedi ve tevazuunu gösterdi ise, Allah Teala o nimetin menfaatini dünyada ona gösterdiği  gibi, ahirette de derecesini yükseltir. Fakat verdiği nimete şükretmez ve tevazu göstermezse, Allah Teala, dünyada o nimetten ona bir  kâr sağlamadığı gibi ahirette de ona cehennemden bir kapı açar; dilerse affeder, dilerse azab eder.”

(Kibir), Gazâlî’ye göre, Allah’a, peygamberlere ve diğer insanlara karşı yapılır. Her üçü de mezmun ise de, en kötüsü Allah’a karşı olandır.

Bediüzzaman, insanların  diğer mahlukata karşı da  kibre düşebileceğini ifade eder: “Ey insan! Kur’an’ın desatirindendir (düsturlarındandır) ki, Cenab-ı Hakk’ın masivasından (mahlukatından)  hiçbir şeyi, O’na taabbüd edecek bir derecede kendinden büyük zannetme. Hem sen kendini hiçbir şeyden, tekebbür edecek derecede büyük  tutma. Çünkü mahlukat, mabudiyetten uzaklık noktasında müsavi oldukları gibi, mahlukiyet nisbetinde de birdirler.”

KİBİRve tevazu meselelerine zaman zaman temas eden Bediüzzaman, kibirin asıl kaynağının insandaki küçüklük olduğunu ifade eder. Ona göre: “…Sığar-ı nefs, tekebbürün menbaıdır. Zaaf, gururun  madenidir…” Bu temel düşünceden hareketle: “Büyük görünme küçülürsün” der ve devam eder:

“Ey  enesi (benliği) çifteli, kafası da kibirli,

Şu mizanı bilmeli: “Her  adam için elbet,

Cemiyet-i beşerde, içtimâî binada,

Görmek görünmek için şu mertebe denilen,

Bir penceresi var. Ger pencere,

Kamet-i  kıymetinden (boyundan) yüksekse,

Tekebbürle tetâvül edecek, uzanacak.

Ger pencere, kamet-i himmetinden alçaksa,

Tevazula tekavvüs edecek ( bükülüp) eğilecek.

Kamillerde, büyüklük mikyasıdır, küçüklük,

Nâkıslarda, küçüklük mizanıdır büyüklür (tekebbür).”

Tekebbür kötü, tevazu iyi olmakla birlikte, Bediüzzaman bunların kullanılacağı yerin iyi tayin edilmesine dikkat çeker: “Zaifin kavîye karşı izzet-i nefsi, kavide tekebbür olur; kavînin zaife karşı tevazuu, zaifte tezellül olur. Bir  ulü’l-emrin (amirin) makamında ciddiyeti  vardır; mahviyeti, zillettir,  hanesindeki ciddiyeti, kibirdir, mahviyeti tevazudur…”

Abdülkadir Haktanır

www.NurNet.org