Her birimiz bu dünyaya kimliğimizin var-yok arasında gidip geldiği, varlığımızın ölüm-kalım arasında sarkaçlandığı sessiz bir yolculuktan sonra gelmiştik. Öyleyse o günlere gidip ‘şimdi sahip olduklarımız’ı yeniden düşünmek ilginç olabilirdi. Derin bir yokluğun içinden varlığa doğru yolculuk gerçekten ilginç bir anlatıma da yol veriyordu. Örneğin, “Gözlerim yoktu, gözlerimin olmadığını görecek gözlerim de yoktu” gibi bir ifade, verilene henüz verilmeyenle tanıklık ederek, verilenin bizim malımız olmadığını açıkça ifade etmeye yetiyordu: “Gözlerim yokken, gözümüzün olmadığını da görecek olan ben değildim; öyleyse gözlerimin olmadığını bir Sen gördün.” Her birimizi varlık-yokluk arasındaki keskin çizgiye taşıyan bu ifadeler diğer verilenler için de dillendirilebilirdi. Ellerim için: “Elim yoktu, Senin ‘kudret eli’ne tutundu ellerim. Ben, ellerim ve elde edeceklerim, öylece ele avuca geldi.” Kulaklarım için: “Sağırdım, bana bir Sen kulak verdin. Herşeyi her an işiten Sen, ben kulak sahibi değilken, işitmek istediklerimi işittin.” Dilim için: “Dilim dönmüyordu, Sen bana söz verdin.” Dudaklarım için: “Daha dudağım dudağıma değmedi. ‘Ağzı var dili yok’ bile değilim. Bana rahmetinle bir Sen tebessüm ettin. İki dudak verdin, bir dil. Cümle dudakları gül eyledin. Gülücükler verdin, güller gönderdin.” Ayaklarım için: “Ayaklarım yoktu, beni varlığa Sen yürüttün. Yokluktan varlığa yürüttün Sen bedenimi. Hiç yoktan ayağa kaldırdın beni.”
Bir gece yarısı heyecanıyla kaleme aldığım (daha doğrusu, tuşa getirdiğim) “Bir Ceninin Hatıra Defteri” başlıklı makalede yüzüm için söyleyeceklerimi en sona bırakmıştım: “Gelmeye yüzüm yoktu, Sen bana yüz verdin. Beni tanımıyordu annem babam bile. Varlığımdan bile haberli değillerdi. Ben de bilmiyorum var olduğumu. Var olma arzumun bile farkında değilim. İnsan olduğumu da bilmem. ‘Anılmaya değer bir şey’ değilim. Kimse saymıyor beni. Adım yok, adam yerine koyulmuyorum.
“Yüzüm yok. Çatık bir kaşım, gamzeli bakışlarım yok. Saçlarım, kirpiklerim yok. Kaşlarım kirli bile değil; yok. Yüzüme çamur bulaşmamış; çünkü yok! Şekilsiz, biçimsiz, kaba, belirsiz ve korkunç görünüyorum. Böyle görseydi beni annem, belki yüz vermezdi bana. Yüzüme bakamazdı.
“Yüzüme bir Sen baktın. Bana Sen yüz verdin. Yokluğun kirli, çirkin maskesini yüzümden indirdin. Rahman sûretini indirdin yüzüme. Annemin gözlerine değesi ‘bebek yüzlü’ tenler giydirdin ete kemiğe. Kirpiklerimin ucuna gamzeli bakışlar düşürdün. Ve yanaklarıma gülücükler saldın. Saçlarımı verdin, ‘zülf-ü yâr’ olası çizgiler çizerek; kaşlarımı eğri kıldın, yay gibi; bakışlarıma nur verdin, ay gibi. Karşısına vurulası aşıklar koydun. Güneşi gözucuma Sen getirdin.
“Bilmezdiler oysa varlığımı. Tanımazdılar beni. Sen yüz vermesen, yüzümü kalblerine âşina eylemesen, yüz süremezdim annemin yüzüne. Hayatı yitirdiğimde de, bana yeniden hayat verecek Sensin. Bir gün toprağa yüz sürdüğümde de…”
Daha sonraki ‘yüzde yüz keşif’ okumalarım ışığında, bu yazımda yüzün en sona kalmasının anlamlı olduğunu farkedecektim. Çünkü, sessizce geçip geldiğimiz bu ölüm-kalım serüveninden, varlık-yokluk seferinden ‘bu taraf’a taşıdıklarımız arasında, yüzümüz en açık varoluş kimliğimiz, en vazgeçilmez varlık sembolümüzdü… İhtimal ki, var sayılmak da, adam yerine konulmak da, hatırı bilinmek de yüzümüzde gerçekleşiyor, yüzümüzle mümkün oluyordu.
Çok geçmeden, sadece Türkçe’ye değil, farklı ifadelerle de olsa her dile yerleşmiş olan, ‘yüz’ ve ‘var olmak’ arasındaki derin ve yakın anlam akrabalığını da farkedecektim. Örneğin, birşeyin yüz göstermesi, belirmek, ortaya çıkmak, meydana gelmek, var olmak anlamına gelirken; yüzsüzlük ya da yüzü olmamak, yüze gelememek, utancın insanı yokluktan yana küçülttüğü, alçalttığı durumlara denk düşüyordu. En azından her sabah, kendi kişisel varlığımızı aynaya düşen yüzümüzle doğrulama ihtiyacı hissediyorduk: Her sabah ayinede gördüğümüz kendi yüzümüzdür. İnsan kalbinin zamanları aşan, sonsuzluğu kucaklayan sevdası da gelip yüze dayanıyordu: Her daim yüz yüze geldiğimiz/gelmek istediğimiz sevdiğimizdir. Dost meclisine yüz süreriz; dosta karşı hatalıysak varmaya yüzümüz yoktur. Gün olur, yüze geliriz; gün olur, yüz buluruz. Yüz çevirdiğimiz de olur, yüzüstü kaldığımız da. İşin içinden yüzümüzün akıyla da çıkabiliriz, yüzkarasıyla da kalabiliriz.
Sadece fiziksel olarak değil, zihinsel olarak da ‘yüz’den yüz çeviremiyor olmalıyız ki, algılamak istediğimiz herşeye mutlaka bir ‘yüz’ bulmak zorunda hissediyoruz kendimizi. Meselâ, ayağımızı bastığımız ‘yer’ her zaman vardır da; biz ona ‘yeryüzü’ deyince daha bir tanıdık gelir. ‘Gök,’ her daim başımızın üzerindedir, ancak ‘gökyüzü’ deyince daha bir tanıdık olur yıldızlar. ‘Yer,’ ne de olsa, biraz soğuk, biraz ilgisiz durur; ancak ‘yeryüzü’ hemen ayağımızın altına uzanıverir, kucaklar, sarar, sarmalar. ‘Gök,’ yukarıda ve uzaktadır belki; ancak ‘gökyüzü’ mütebessimdir, tanıdık çehrelidir, kardeşimizdir.
Şu kısacık dünya hayatımızda, şu daracık yeryüzünde, insan yüzü en sık muhatap olduğumuz, en çok yüzyüze geldiğimiz yüzeydir. Ancak, bu yüzeyde diğer tüm yüzeyler için geçerli olan bir kuralın tersiyle yüzleşiriz. Sık sık baktığımız herhangi bir yüzey bir süre sonra bıkkınlık getirirken; insan yüzüne baktıkça, bıkkınlık değil, mutluluk duyarız. Şükür ki, en çok sevdiğimiz yüzler en sık baktığımız yüzlerdir. En çok da, âşinası olduğumuz yüzleri özleriz. Ara sıra ‘yeni yüzler’e yolculuk etsek de, ‘yeni yüz’de, ‘yeni olan’ başka şeylerin aksine, derin ve tarif edilmez bir yakınlık ve alışıklık hissi yaşarız. Örneğin, daha yeni yüz giyinmiş kendi çocuğumuz bir bebek yüzü ile dünyaya yüz sürdüğünde, sanki binlerce yıldır onunlaymışız gibi hiç itirazsız ve kolayca kabulleniriz bu yüzü. Bir kere yüz yüze geldikten sonra da onun yüzünü görmeden edemez, o yüzden yüz çeviremeyiz.
Ünlü düşünür Çiçero’nun kısacık ifadesiyle “Herşey yüzde” olmalı. Yüz insanlar arasındaki tüm iletişimlerin ve etkileşimlerin en kolay okunan ve en zor anlaşılan mesajıdır. Yüz en sık gördüğümüz, fakat belki de en az farkettiğimiz aynadır. Yüz, en alışık olduğumuz, fakat en az tanıdığımız mekândır. Yüz en çok sefer ettiğimiz, fakat en az keşfettiğimiz coğrafyadır. Yüz, genel hatlarıyla en sabit ve değişmez bildiğimiz, fakat detayları ve ifadeleri en çok değişkenlik gösteren bir iklimdir. Yüzümüz varlığımızın aynasıdır, varlığımızı her daim yüzümüzde gezdiririz. Bazen bir maskedir yüz, bazen açık bir mektup.
Hemen her zaman ‘ben’ derken yüzümüzü kastederiz. Hiç şüphesiz bu yüzden, kimliğimizi, hep yüzümüzü doğrudan gösteren vesikalık fotoğraflar ispatlar. Bedenimizin başka herhangi bir bölgesinde, yüzümüzde toplandığı kadar toplanmaz kimliğimiz. Çoğu zaman var olmak istemediğimiz yerlerde ve zamanlarda başımızı öne eğer, gözlerimizi yere çevirir, yüz ifademizi olabildiğince silikleştirip fiziksel olarak olmasa da, duygusal olarak ‘bir kenara çekiliriz.’ Çocuklar küserken yüzlerini saklar, gözlerini yere çevirir, yüzünü başka yöne dönerler: Yüz ifadesini azaltmaya yönelik her hareket “Ben yokum!” mesajı taşır. Derin mahcubiyetlerde olduğu gibi.
Bir yabancının üzerine kazara kahve döktük diyelim. Utandık, mahçup olduk. “Yerin dibine geçsem” diyerek itiraf ettiğimiz gibi, utanma duygusu varlığımızı silmeye ve küçültmeye ayarlanmış gibidir. Gerçekten de varlığımızı temsil eden yüzümüz utanma duygumuzun ayarına göre biçim alır: Önce, burnumuzun bir yanını hafifçe kaşır gibi yaparak elimizi yüzümüze götürürüz, yüzümüzü kısmen saklarız. Bakışlarımızı yere çeviririz. Yüzümüzün detaylarını en belirgin biçimde yansıtan gözlerimizi kısmen de olsa görüntüye kapatırız. Aynı anda omuzlarımız daralır; yüzümüz gibi bedenimizi de küçültmeye çalışırız. Doğuştan getirdiğimiz bu tavır, insanın varoluşunun yüzle gerçekleştiğinin bir başka ifadesidir.
Depresyon hastaları, kendilerine atfettikleri ‘değersizlik,’ ‘işe yaramazlık’ gibi duyguları yüzlerine ifadesizlik olarak yansıtırlar. Yok olma, intihar edip varlıktan çekilme arzusu, hastaların yüzünden okunur. Yüz ifadeleri yokluktan yana durur, iletişimi kapatan gölgeden örülü bir maske takmış gibidirler.
Aynı şekilde, zihinsel ya da fiziksel nedenlerle yüz ifadelerini kaybeden hastalar, kimliklerini ifade etmede, varlıklarını kabul ettirmekte hayli zorlanırlar… Birçok insan, Parkinson hastalarıyla birlikte olmayı sıkıcı bulur, çünkü Parkinson hastaları yüzlerinde fiziksel olarak oluşan donuk ifade yüzünden, asıl duyguları farklı da olsa, kendilerini ifade edemezler, ruhlarını ortaya koyamazlar, duyguları donuk yüzlerin arkasına hapsolmuş gibidir. Doğuştan yüz ifadesi yeteneklerini yitiren Möbius sendromlu hastalar, kendilerini ifade edememek ve anlaşılamamak yüzünden kendi varlıklarını sanki geçersizmiş gibi algılarlar.
Yüz bedenden ruha açılan bir pencere gibidir. Bu yüzden, yüzün ifadesizliği, algıladığımız insan bedeni ile göremediğimiz ancak her zaman algılamak istediğimiz insan ruhu arasında bir perde gibi durur. Duygularımızı her an yüzümüze taşırırız, yüzümüzde ruhumuzu taşırız. Bu yüzden olsa gerek, maskeli bir yüzle konuşmak hayli zor, sıkıcı ve yorucudur. Her an karşımızdaki yüzden bir tepki bekleriz. Tepkiyi göremediğimiz yerde sözümüzün de, görüntümüzün de, varlığımızın da, yakınlığımızın da âdeta bir karanlıkta yittiğini düşünürüz.
Yüz adı konulmamış bir elçi gibi işler aramızda. Bir insanın simasından ruhunun simyasına doğru geçeriz. Bir insanın veçhesinde tüm duyguların tılsımını çözeriz. Oscar Wilde, Dorian Gray’in Portresi’ni yazarken ruhun yüzle olan yakınlığından hareket eder. Romanın başkahramanı Dorian Gray, hep kötülük yaptığı halde, sırf yüzünün temiz görünümü ve masum ifadesi yüzünden asla suçlanmaz, asla şüpheye konu olmaz. Ettiği onca kötülüğe rağmen, kendisi sürekli genç ve masum kalır, onun yerine portresi yaşlanır ve çirkinleşir.
Tıpkı dibinde inciler saklayan dipsiz bir deniz gibi yüzümüz. Yüzümüzün yüzünden yansıyanlar hemen her zaman derûnumuzdan haber verir. Ruhumuzun derinliklerinden kopup gelen her sır, yüreğimizin köşelerinden sızıp gelen her duygu hemen yüzümüzün detaylarına taşınır. Bunun tersine de doğrudur. Yüzümüzün detaylarında biçimlenen her ifade önce kendi yüreğimizi okşar, önce kendi ruh dünyamızın diplerine kayıp gider. Bu yüzden olsa gerek, insan gönlü, sûret ile sîretin uzaklığına, uyuşmazlığına razı olmaz. Mevlana, “Ya olduğun gibi görün, ya göründüğün gibi ol!” davetiyle en başta sûret ile sîreti birlemeye çağırıyor olmalı. Olduğu gibi görünmeyenlere ya da göründüğü gibi olmayanlara ‘ikiyüzlü’ denmesi de, ihtimal ki, riyakârlığın saf bir ayine olan yüzün tekliğine gölge düşürmesini kayıt altına alıyor. Yoksa, aynı Mevlana, “Sima ruhun sırdaşıdır” der miydi?
Dudaklarımızla konuştuklarımız yüzümüzle konuştuklarımızın yanında öylesine yetersiz kalıyor ki. Bu yüzden dudaklarımızın değdiği yerde, dilimizin uzandığı yerde yüzümüzün en çarpıcı ifadesi inşa olunur: tebessüm.
Tebessüm yüzün bütün detaylarının gelip durulduğu bir ifade gölüdür; yüzün bütün detaylarını aydınlatan tarifsiz bir güneş gibidir. Dudakların ucundan başlayıp göz kenarlarına kadar yüzün yüzeyini biçimlendiren tebessüm, gözlerin derin bakışından içeriye doğru derinleşir, bakışı derinleştirir.
Tebessüm sırasında insanın yüzü âdeta şeffaflaşır, ruhun soyut güzelliğine, kalbin içten muhabbetine doğru kocaman bir pencere açılır. İçten bir tebessüm, hiçbir zorlamanın ve haricî kuvvetin teshir edemeyeceği kadar ele avuca sığmaz bir eylem, ancak dilin ifadelerinin erişemeyeceği kadar aşikâr bir ifade, ruhta derin ve kalıcı izler bırakacak kadar güçlü bir imajdır.
Said Nursî, Otuzikinci Söz’ün Üçüncü Mevkıf’ında, esmâ-i hüsnanın algılanmasına eksen oluşturmak üzere verdiği ‘güzel bir çiçek’ ve ‘güzel bir hasnâ’nın sûret ve heykeli misalini anlatırken, insanın ‘güzel isimler’e olan ayinedarlığını insan yüzünde zirveleştirir ve yüzün nihaî yansımasını da tebessüme taşır. Güzel bir çiçek ile güzel bir kadının sûretini esmâ-i hüsnanın tecellileri üzerinde inşa ettiği bu eşsiz anlatımda, çiçeğin cisimleşmiş bir lütuf oluşu kadar, heykele kazandırılan ‘tebessüm vaziyeti’nin o ‘güzel kadın’ı et ve kemikten bir lûtfa dönüştürdüğünü de okuruz. Said Nursî’nin anlatımını tersinden okursak, sade ve içten bir tebessümün cisme ve bedene keremi konuk ettiğine; mütebessim bir çehrenin ardında kendini sevdirme duygusunu saklayan kerem gibi soyut bir hüsnü somutlaştırdığına, elle dokunulur, gözle görülür eylediğine tanık oluruz. Aslında, her tebessümümüzde paha biçilmez bir cevherin kutusunu açıyor, gören gözleri onun parıltısına davet ediyoruz.
Yüzümüz ne kadar kendi kimliğimizi temsil ederek, âdeta başkalarına ismimizi okutuyorsa, bir o kadar, hatta bin o kadar, bizi Var Edenin varlığımızda görünür kıldığı güzel isimleri okutur, yansıtır. İnsan yüzünün yaratılmasıyla, kâinatın en mütebessim yüzeyi gün yüzüne çıkar, tebessümün biçimlenmesiyle insan yüzünde kâinatın en güzel ve en özel çiçeği açar. İnsan yüzü, ‘Rahmân’ın sûreti’ne doğru yanaşır. Saf bir ayineye dönüşür, insan ruhunda gizli tüm duyguları gün yüzüne çıkarır, yeryüzünde dağılmış bütün gülleri bir Ehadiyet buketinde toplayıp yansıtır.
Her birimizin yüzünde, diğer yüzlere çevireceğimiz böylesine büyüleyici, böylesine teshir edici, böylesine eşsiz bir ayine vardır işte. Her âşina yüzde Rahmân’ın sûretiyle birlikte, Rahîmiyetin selamı düşer gözümüze. Rahmeti resmetmeye kalksaydık, herhalde bir insan yüzü çıkıverirdi karşımıza.
Rahmet, tıpkı insan yüzü gibi, herkese ve herşeye bolca verilmiş; ama herbirimiz için özel, her bir şey için apayrı. Rahmet, insan yüzü gibi, yokluktan hiç sebepsiz çıkageliyor; ama hep tanıdık, hep sıcacık. Rahmet, insan yüzü gibi, tarifsiz ve sınırsız; ama hep bildik ve âşina. Rahmet, insan yüzü gibi, vazgeçilmez, yüz çevrilmez ve reddedilmez; ama her daim karşılıksız, sebepsiz ve gerekçesiz veriliyor. Rahmet, insan yüzü gibi, görünüşte aynı ve değişmez; ama her bir insanda farklıca yaşanıyor, ayrıca biçimleniyor. Rahmet, tıpkı insan yüzü gibi, gözle görülür, elle tutulur birşey; ama her an gözden kaçabiliyor, ele avuca sığmıyor.
Bugün aynaya baktığımızda rahmetin tebessümünü okuyabiliriz yüzümüzde. Tıpkı adımız gibi net, yüzümüz gibi apaçık. Aynaya düşen ışığın yüzümüzde yeniden aydınlandığını görelim bugün. Yüzümüzün sırrıdır ışığı da karanlığa düşmekten kurtaran. Tıpkı güneşin de güneşi gibi. Rahmet gibi. Yüzümüz. Yakın, yalın, tanıdık, bildik, sıcacık, aydınlık, apaçık. Aynada yüzümüzden daha öte aydınlık var mıdır? Yüzümüzde Rahmân’ın sûretinden haber var mıdır?
Senai Demirci
