Etiket arşivi: itikat

Yazılar

Bediüzzaman evrimi neden eleştirmiyor?

Yorum yapın

Önce bozulan ‘hayat’ mıdır, yoksa ‘itikat’ mıdır? Evet, sizi yeni bir “Yumurta mı tavuktan çıkar, tavuk mu yumurtadan?” sorgulamasına davet ediyorum. Zira bu ikisinin arasında da, tıpkı tavuk ve yumurta örneğinde olduğu gibi, girift bir ilişki var. İlişkinin giriftliği değinilen iki nesnenin de birbirini gerektirebilir oluşundan kaynaklanıyor. Daha doğrusu: Aralarında ‘mukarenet’ var. Yani tavuk, yumurtanın sebebi olabileceği gibi, yumurta da tavuğun sebebi olabilir. Yumurta tavuğun neticesi olabileceği gibi, tavuk da yumurtanın neticesi olabilir. Sonucun hem neden hem sonuç, nedenin de hem sonuç hem de neden olduğu bir düzlem.

Mü’min böylesi tekerlemeli demagojilerele karşılaştığında boğulmamalı. Bir adım geriye çekilip daha geniş çerçeveden bakabilmeli olaylara. Parçalarda boğulmamanın sırrı bu: İster tavuk yumurtadan çıksın, ister yumurta tavuktan. Neticede ikisi de yaratan Allah. Biz, temelde şirke karşı savaşıyoruz, sebeplerin sıralaması üzerine değil. Allah, ister birisini diğerine neden kılar, ister diğerini ötekine sonuç. Alt tarafta sürdürülecek tartışmaların itikadî anlamda ‘olmazsa olmaz’ bir yanı yoktur. Amma ki Kur’an ve sünnetle bize ulaşan bilgiyle çelişmeye. Ve kendisini, kendisi için nasların bükülmesini isteyecek kadar, mutlak bir doğru olarak dayatmaya. Zoolojiye dair kısmı ise: Bugün böyle bulunur, yarın başka bir delil ortaya çıkar, öteki gün başkası isbat edilir. Bir gün Newtoncu fizik sarsılmaz görünür, öteki gün Kuantum fiziği ortaya çıkar, yarın bir başkası onların yerini alır, vs. Bilim tedricen ve zamanla gelişir. Fakat ikincil niyetli teolojik saptırmalar çıkarılmadığı sürece bilim imansızlık üretmez. Bize yatayta Allah’ın azametini anlamanın imkanlarını sunar. Dikeyde ise herşeyin yaratanı, devam ettireni, sebep-sonuç ilişkisinden aşkın bir şekilde, Allah’tır.

Evrim teorisi bile (isbat edilemezliği bir yana) teori düzleminde türden türe atlamaları tesadüfle açıklamıyorsa, yani o türden türe atlamaları bir Yaratıcıya bağlıyorsa, “Canlılar böyle oluştu fakat o türden türe atlamaları da yaratan Allah’tır!” diyorsa işine bakabilir. Çalışmaya devam edebilir. Ama dikkatinizi çekerim: Yalnızca işine bakabilir. Kendisini bize dayatamaz. “Ehakkın müddet-i taharrîsi zamanında bâtılın vücuduna bir nev’i müsamaha var…” sırrınca bir tasavvurî ihtimal olarak ufukta asılı kalabilir.

Bugün, evrim teorisini sorun haline getiren ‘biyolojik bir sanrı’ olarak ortalıkta dolaşmasından ziyade, sanki kat’i bir hakikatmiş gibi içinden yapılan teolojik çıkarımlardır. Dinin de ona göre bükülmeye zorlanmasıdır. Bizim temelde mücadelesini verdiğimiz şey: Kainatın ‘çoklu ilah’ düzleminde veya ‘ilahsız’ açıklanamayacağıdır. Yaratılışın keyfiyeti Allah nasıl dilerse öyledir. Fakat, burada yine altını çizmek mecburiyetindeyiz, evrim veya herhangi başka bir teorinin bize kendisini ‘bilimsel bir dogma’ olarak dayatmaya hakkı yoktur. Origin Unknown filminde de hatırlatıldığı üzere: “Bilim tekrarlanabilirlik üzerine kuruludur.” Evriminse bugünde tekrarlanabilirliği yoktur.

Yüzümüzü mürşidime dönelim. Evrim teorisini Darwin’in ortaya atış tarihi 1859. Bediüzzaman’ın Tabiat Risalesi’ni telif ediş tarihi ise 1920 civarı. Peki, Bediüzzaman, neden evrim teorisini birebir hedef tahtasına koyup eleştirmemiştir? Ben bunu iki sebebe bağlıyorum. Birincisi: Bediüzzaman’ın Kur’anî yoludur ki, Kur’an, fizik/biyoloji kanunlarını değil, kainatta sürekli tekrar eden olayları (ki bu tekrarlar da aslında ismi konulmamış bir/birçok kanunun habercisidir) misal olarak verir. Kur’an tüm değişmezliği, açıklığı ve yalınlığı içinde kainatı delil olarak kullanır. Umuma hitap eder. Gün gelir insanî bilim diye isimlendirdiğim tesbit edilen fiziğin, kimyanın, biyolojinin kanunları, yenilerinin veya daha doğrularının keşfiyle değişebilir. Ancak Kur’an, tekrar eden nesnelere ve olaylara dikkatlerimizi çektiği için, eskimez. Hatta zaman eskidikçe Kur’an gençleşir.

Bence Bediüzzaman da Yeni Said döneminde bu yolu kullanıyor. Teoriler veya kanunlar düzleminde, felsefenin zemininde, meseleleri tartışmak yerine, kainat düzleminde tüm zamanların anlayacağı bir şekilde varlığı tartışıyor.

“Eski Said ile mütefekkirîn kısmı, felsefe-i beşeriyenin ve hikmet-i Avrupaiyenin düsturlarını kısmen kabul edip, onların silâhlarıyla onlarla mübareze ediyorlar, bir derece onları kabul ediyorlar. Bir kısım düsturlarını, fünun-u müsbete suretinde lâyetezelzel teslim ediyorlar; o suretle, İslâmiyetin hakikî kıymetini gösteremiyorlar. Adeta, kökleri çok derin zannettikleri hikmetin dallarıyla İslâmiyeti aşılıyorlar, güya takviye ediyorlar. Bu tarzda galebe az olduğundan ve İslâmiyetin kıymetini bir derece tenzil etmek olduğundan, o mesleği terk ettim…” derken de kastettiği belki bu.

Yani, evrimi ‘içinde kalarak’ değil, daha ötesinde ‘tesadüflerin yaratıcılığının mümkün olmadığının altını çizerek’ konuşuyor. İkincisi de bu bence: Felsefe-i beşeriyeyi layetezelzel kılmamak, ona yaslanmamak, onun dogmalarına da hakikat muamelesi yapmamak. Daha öz bir ifadeyle: Bilimselliğin cazibesine kapılıp vahiyden olmamak. Parçalarda boğulmanın bir açıdan da buna baktığı kanaatindeyim. Hem şu da var: Bilim modern dünyanın varlığı açıklamaya çalıştığı ‘uzmanlaşma adacıklarından’ oluşmuştur. Biz ise adacıkları değil bütünlüğü dava ediyoruz. Vahyin ve sünnetin bu bütünlükten haber verdiğini iddia ediyoruz. Elbette, her meseleyi yine adacıklar üzerinden değil, biraz geriye çekilip bütün üzerinden konuşmak hikmetli olacaktır.

“Kur’ân-ı Hakîm şu kâinattan bahsediyor; tâ zât ve sıfât ve esmâ-i İlâhiyeyi bildirsin. Yani bu kitâb-ı kâinatın maânîsini anlattırıp, tâ Hâlıkını tanıttırsın. Demek, mevcudâta kendileri için değil, belki Mûcidleri için bakıyor. Hem, umuma hitâb ediyor. İlm-i hikmet ise, mevcudâta mevcudât için bakıyor. Hem, hususan ehl-i fenne hitâb ediyor. Öyle ise, mâdem ki Kur’ân-ı Hakîm mevcudâtı delil yapıyor, bürhan yapıyor; delil zâhirî olmak, nazar-ı umuma çabuk anlaşılmak gerektir.”

Hz. İbrahim aleyhisselam ile Nemrud arasında geçen o diyaloğu hatırlayalım: Yaratmak ve öldürmek noktasında Nemrud’un takıldığını, aşamayacağını, çıkamayacağını anlayan İbrahim aleyhisselam, onunla getirdiği iki esirden birisini öldürüp diğerini sağ bırakmasını tartışmayı seçmedi. Yani; “Senin bu yaptığın benim kastettiğim değil!” demedi. Nemrud’u biraz daha geriye çekerek hayat ve ölüm hakikatlerine daha geniş bir çerçeveden bakmasını salık verdi. Bakara sûresinin 258. ayeti bunu bize şöyle haber veriyor:

“Allah kendisine mülk verdi diye İbrahim ile Rabbi hakkında tartışanı görmedin mi? İbrahim: ‘Rabbim, dirilten ve öldürendir’ demişti. ‘Ben de diriltir ve öldürürüm’ dedi; İbrahim, ‘Şüphesiz Allah güneşi doğudan getiriyor, sen de batıdan getirsene’ dedi. İnkar eden şaşırıp kaldı. Allah zulmeden kimseleri doğru yola eriştirmez.”

Evet, hayat ve ölüm, kainatta sürekli tekrar eden örnekleriyle bir büyük kanunun parçasıdır. Büyük bir sistemin parçasıdır. Bir köşesini güya kendi namına zaptetmekle kimse bir kanunun sahibi olamaz. İnsanın zahiren elinden çıkan fiiler de bu nedenle kendisinin olamaz. Çünkü o hangi fiili eylese bir kanunla bağı vardır. Parçasıdır. Bütünün sahibi olamayan parçasının sahibi olamaz. Bu yüzden ‘tevhid’ varlığın en sarsılmaz hakikatidir. Vahiy de, o bütünü gören makamdan geldiği için, en sağlam bilgi kaynağıdır. Bilimin elemanı gibi çalıştırılamaz.

Ahmet Ay – hicbisey.com

Yazılar

İtikadımız Üzerinde Oynanan Sinsi Oyunlar..

2 Yorum

Maksadımız; herhangi bir cemaati, grubu, kitleyi tenkîd, tenkîs veya itham değil, sadece inananların bin dört yüz yıllık akidelerine yönelik sinsi planları  paylaşmaktır. İtirazlarımızı ortaya koyup Müminleri uyarmaktır. Zaten arzu edilen, beklenen ve bize de yakışan edep ve nezaket sınırları içerisinde Kur’ânî gerçekleri anlatmaktır.

Bütün meslektaşlarımıza, özellikle aynı çeşmeden Nur yudumlayan kardeşlerimize karşı en ufak bir sû-i zannım, hürmetsizliğim ve çürütmek  gibi sû-i edeb bir tavrım ve niyetim kat’iyyetle söz konusu değildir.

Önemli olan; Kur’ânın doğru ve sahîh anlaşılmasına âcizâne katkıda bulunmaktır.

Bizler, Müslümanlar ve tevhîd ehli olarak; hiçbir ferdi Cennete sokma gibi bir yetkiye sahip bulunmadığımız gibi, Cehennemden kurtarma yetkisine ve hakkına da sahip değiliz. Tüm insanlığın hidâyetini arzu eder, teblîğ vazifemize devam ederiz. Zâhire göre hükmeder, Şer’î delilleri ölçü alarak tesbitlerde bulunur, Hikmet ve Rahmet-i İlâhiyye’nin perde arkasına karışmayız. Hüküm Allah’ındır.

Ehl-i kitaba Kur’an nasıl bakar? Hıristiyanlar Cennete girebilir mi? Son yıllarda hız kazanan İslâm’ın protestanlaştırılması çabalarına nasıl bakmalıyız? “Muhammedün Resulullah” demeden ve inanmadan kurtuluş mümkün müdür? Zındıka komitesinin Din’i bozma ve Müslümanların itikatları üzerinde oynadığı oyunlar ve bunlara çanak tutanlar…

Bu ve benzeri ortaya konan hadiseler ve ölçüler; Kur’ân, Hadîs ve Müctehidlerin/ âlimlerin ortaya koyduğu delil ve hakikatlarıyla tesbît edildiği gibi, Üstad Nursî’nin bu görüş ve içtihadlarla bire bir örtüşen ’26. Mektub’un, 4. Mebhas, 5. Meselesinde’ , ‘Muhammedün Resûlullah’ demeyen kimsenin ehl-i necât  olmasının mümkün olmadığını ortaya koymuştur. Buyurunuz birlikte okuyalım:

Bediüzzaman Hazretleri açık bir şekilde, Hz. Muhammed (a.s.m)’i işittiği halde kabul etmeyenlerin, yani “Lâilâhe İllallah” deyip “Muhammedün Resûlullah” demeyen Yahudi ve Hıristiyanların ehl-i necât (kurtuluş ehli) ve ehl-i Cennet olamayacağını, Kur’ânî delillerle ebedî cehennemde kalacaklarını kesin ve kat’î olarak bildirmiş iken, O’nun maksat ve amacına tamamen aykırı bir biçimde bütüne bakmadan bazı ifadelerini alıp ters mâna vermek O’na bir iftira ve bir bühtandır.

Yıllardır devam eden ‘Gizli zındıka komitesi’ nin bir tahrîf ve tağyîr oyunudur.

Hz. İsâ’nın hakîkî dini, İslâmiyettir. Hıristiyanlık değildir. Âhirzamanda Hz. İsâ’nın geleceğine ve Şerîat-ı Muhammediyye ile amel edeceğine dâir hadîs-i şerifler, O’nun nüzûlüne kesin delâleti olduğu gibi, ileride îsevîlerden bir taife Müslüman olacak, ittifak ederek yer yüzünde İslâm’ı hâkim kılacaklardır.

Kitap ehline yapılan çağrılardan biri de şu anlamları çağrıştırmaktadır:

Ey mektep ehli, okur/yazarlar, ey fen bilimlerini tahsil edenler! Siz Hz.Muhammed (asm)’ın son peygamber olduğunu biliyorsunuz. Tarih kitaplarında okumuşsunuz ki, Hz. Mûsâ ve Hz. Îsâ (as) birer peygamber oldukları gibi, Hz. Fahr-ı Kâinat (sav) dahi Âlemlerin Rabbi tarafından sizlere gönderilen ve risâleti hadsiz mu’cizelerle desteklenen en son peygamberdir.

Okuduğunuz fenlere dikkat ederseniz, hepsi bir sistemden, düzenden bahsetmektedir. Âlemin bu düzeni ise tevhîdi ifade ediyor. Yani her şeyin tek elden idâre edildiğini gösteriyor.

İşte bütün bunlar gösteriyor ki, “Kelime-i Şehâdetin iki kelâmı biribirinden ayrılmaz, biribirini isbât eder, biribirini tazammun eder, biribirisiz olmaz. Mâdem Peygamber Aleyhissalâtü Vesselâm Hâtemü’l-Enbiyâdır, bütün enbiyânın vârisidir; elbette bütün vüsûl yollarının başındadır. Onun cadde-i kübrâsından hâriç, hakîkat ve necât yolu olamaz.” (Bediüzzaman, Mektûbât, 26. Mektup, 4. Mebhas)

Öyle ise tek kurtuluş, huzûr, saadet ve Cennet yolu hakîkî mânasıyla  kudsî kelime olan  “Kelime-i Tevhîd” den geçer.

Şimdi bir de aşağıdaki âyet-i kerimenin gerçeğine bakalım. Ne buyruluyor?

“Muhakkak o kimseler (Yahudi ve Hıristiyanlar) ki Allah’ı ve O’nun resullerinin tümünü inkâr  ederler.” (Nisa,150)

Yahudi ve Hıristiyanlar açıkça Allah’ı ve O’nun bütün peygamberlerini inkâr etmeseler, dilleriyle bu inkârlarını ifade etmeseler bile; Hz. Muahammed (s.a.v)’i inkâr etmiş olmakla ve bir kısım peygamberleri reddetmekle, bütün peygamberleri inkâr etmiş sayılırlar. Ve bu inkâr sonucunda Allah’ı da inkâr etmiş sayılırlar. Çünkü Allah’ın bin bir ismi ve kudsî sıfatları peygamberlik kurumunu, özellikle de Hz. Muahammed (s.a.v)’in peygamberliğini gerektirir. Bir başka ifade ile Risalet kurumu, Allah’ın kudsî sıfatlarına ve bin bir İlâhî isme dayanmaktadır. Bir ismi veya sıfatı inkâr etmek şirk (Allah’a ortak koşmak) olduğu gibi, o isim ve sıfatların kapsadığı peygamberlik müessesesini inkâr etmek  de şirk ve küfürdür.

Allah’a ve bütün peygamberlere düşman olan Yahudi ve Hıristiyanlar, “bazı peygamberleri kabul, bazılarını reddetmek” durumunu benimsedikleri için bu şirkten kendilerini kurtaramamışlardır. Yahudiler, Tevrat ve Hz. Musa (a.s)’a inanıp, İncil ve Hz. İsa (a.s) ile  Kur’ân ve Hz. Muhammed (asm)’ı inkâr ediyorlar. Hıristiyanlarsa, İncil ve Hz. İsa (a.s)’a inanıp, Kur’ân’ı ve Hz. Mauhammed (s.a.v)’i inkâr ediyorlar.

Oysa, bütün peygamberlerin Cenab-ı Hak’tan getirdikleri tüm İlâhî emirleri onaylamadıkça ve tüm hükümlerini tasdik etmedikçe imanın geçerli olması mümkün değildir. Bir kısmını kabul, bir kısmını reddetmek, tümünü inkâr etmek anlamına gelmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v)’i inkâr etmek küfür olduğu gibi, peygamberliğinin genel olduğunu ve evrensel bir mesaj içerdiğini inkâr etmek de küfürdür. Oysa, Müslümanlar, tüm peygamberleri ve onların tebliğ ettikleri hükümleri kabul ederler.

Dinler arası diyalog olmaz. Bir taraf son ve hak din, diğer taraflar batıl ve muharref…Hak ile bâtıl arasında işbirliği yapılamaz. Tebliğsiz, peygambersiz, irşadsız, davetsiz din anlayışı ve algısı olabilir mi?

Kitap ehlini hakka davet etmenin yolu, yöntemi bellidir. Kur’ân, İslâm’ı kabul etmeye, İslâm’ın alameti olan ve tüm peygamberlerin ittifak ettikleri “Lailahe illallah Muahammedün Resulullah” kudsi kelimesini ikrar etmeye daveti emreder.

Kur’ân-ı kerim, Müslümanlarla ehl-i kitabı bütün peygamberlerin ortak noktası olan kelime-i tevhidde birleşmeye çağırır. Yoksa hâşâ, Hak din olan İslâmiyetle bâtıl ve bozulmuş olan Yahudilik ve Hıristiyanlık dinlerinde birleşmeye değil. Çünkü Hak ile bâtılın bir arada bulunması mümkün değildir.

“Bizimle sizin aranızda bir olan kelimeye gelin” cümlesindeki birlik, dört noktada ortaya çıkmaktadır:

1) Bütün semâvî kitaplar, “Lailahe illallah Muhammedün Resulullah” kelime-i tevhidinde birlemişlerdir.

2) Ruhlara sorulduğunda, bütün ruhlar, “Kelime-i tevhid”i ikrar etmişlerdir.

3) İnsan yaratılışı, hal diliyle “Lailahe illallah Muhammedün Resulullah” cümlesini ilan etmişlerdir.

4) Tüm varlıklar, düzen ve tertipleriyle bu kelimeye şehadet etmektedirler.

İşte  son Nebi Hz. Muhammed (asm) tüm ehl-i kitaba çağrı yapmakta ve İslam’ın temel esası olan bu kelimeye davet etmektedir.

Bu Nebevî çağrının dışında kafalarına, heva ve heveslerine göre çığır açanlar, Onun kutlu caddesinden ayrılıp taban tabana zıt bir yola baş vurmuşlardır. Bu çağrı, İslam adına olmayıp zındıka komitesi (siyonizm) hesabına ve yararına gelişmiştir. Papa ve hahamların, din adına düzenledikleri “dinler arası diyalog ve hoşgörü” adı altındaki toplantıları sadece kendi bâtıl ve bozulmuş dinlerini Müslümanlara kabul ettirme gibi çok yönlü bir misyonerlik faaliyetidir. Bu yolla, kendi inançlarını öne çıkarıp Müslümanların inanç ve itikatlarını bozmaya ve tahribe yönelik sinsi bir çalışma ve bir entrikadır.

Netice olarak deriz ki: Müslümanların i’tikadları üzerinde oyunlar oynanmaktadır.

“Ilımlı İslâm” projesi sinsî bir şekilde İslâm âleminin inanç ve itikad esaslarını  tehdît eder bir durum almıştır.

Güya üç dinin mensupları el ele vererek “Sırat”ı geçme ve Cennete girme provalarıyla, Kur’ânsız, Hadîs’siz, Hz. Muhammed (sav)’siz, Sünnet-i seniyye’siz bir dînin, bir anlayışın hayallerini kurmaktadırlar.

Allah’ın izniyle çabaları boşa çıkacak, sonunda zelîl ve perişan olacaklardır inşâallah…

Kusur bizden, hidâyet ve tevfîk Allah’tandır.

İsmail Aksoy

NurNet.Org

Soru - Cevap, Tarih

İmam-ı Azam Ebu Hanife Kimdir?

26 Yorum

İmam Âzam (büyük İmam) lâkabıyla bilinen, Ebû Hanife künyesiyle meşhur Numân b. Sâbit b. Zevta (Zûta) mutlak müçtehid ve fıkıhta Hanefi mezhebinin imamı (80/150 – 700/767).

Ebû Hanife, Kûfe’de hicrî 80 yılında doğdu. İslâm’in hâkim olduğu bir ortamda yetişen Numân b. Sâbit küçük yaşta Kur’ân-ı Kerîm’i hıfzetti.

Numân gençliğini ticaretle geçirdikten sonra İmam Sa’bî’nin tavsiye ve desteğiyle öğrenimine devam etti. Arapça, edebiyat, sarf ve nahiv, şiir ögrendi. Yetiştiği Kûfe şehri ve bütün Irak bölgesi müslim-gayrimüslim birçok düşüncenin, itikâdi fırkaların bulunduğu, itikadla ilgili ateşli tartışmaların yapıldığı rey ehlinin yerleştiği bir şehirdi. Dindar bir ailede yetişen Ebû Hanife’nin de bu itikâdi tartışmalara zaman zaman katıldığı kuvvetle muhtemeldir.

Ebû Hanife’nin yaşadığı yer ve çağda itikâdi fırkalar çoğalmış, bir sürü sapık fırkalar ortaya çıkmış, Emevi hükümdarlarının Ehl-i Beyt’e zulmü devam etmiştir. Mantığı çok kuvvetli olan Numân b. Sâbit hiçbir fırkaya bağlanmadan ilim tahsilini ilerletti ve kelâm ilmine yöneldi.

Ebû Hanife ilimle uğraşırken ticareti de bütünüyle bırakmadı. Bu, onun helâl rızık kazanmasını sağladığı gibi, ticarî kazancını ve talebelerinin ihtiyaçlarının karşılanmasını, bağımsız bir ilim meclisi kurmasını da sağladı. Ebû Yûsuf’un parasının bittiğini söylemesine ihtiyaç bırakmadan o Ebû Yusuf’u murâkabe eder, yardımda bulunurdu. Gücü yetmeyen talebelerinin de evlenmesini sağlardı (Zehebî, a.g.e, 39). Bir çokları ticarette Ebû Hanife’yi Ebû Bekir’e benzetirdi; çünkü o bir malı satın alırken, sattığı zamanki gibi emânet kâidesine uyar, kötü malı üste, iyisini alta koyardı, muhtaç satıcıyı sömürmezdi.

Bir defasında bir kadın, satmak üzere ona bir ipek elbise getirdi. O, fiyatını sordu. Kadın yüz dirhem istedi. Ebû Hanife, değerinin yüz dirhemden fazla ettiğini söyledi. Kadın yüzer yüzer artırarak dört yüze çıktığında Ebû Hanife, daha fazla edeceğini söyleyince kadın, “Benimle eğleniyor musun?” demişti. Ebû Hanife de, “Ne münasebet, bir adam getirin de fiyat takdir ettirelim” dedi. Adam çağrıldı ve fiyatı takdir etti: Ebu Hanife o malı beş yüz dirheme satın aldı. Bu olay o zamandan beri halk arasında günümüze kadar anlatılarak, ticarette dürüstlüğe dâir bir darb-i mesel haline gelmiştir.

Ebû Hanife vakar sahibi bir insandı. Tefekkürü çok, konuşması az, Allah’ın hudûdunu olabildiğince gözeten, dünya ehlinden uzak duran, faydasız ve boş sözlerden hoşlanmayan, sorulara az ve öz cevap veren çok zeki bir müçtehiddi.

Fıkhi sistematik hale getirip bütün dünyevî meselelerin leh ve aleyhteki biçimlerini ortaya koyarak ve sağlam bir akîde esası çıkararak doktrinini meydana getirmiştir. Ebû Hanife’nin binlerce talebesi olmuş, bunların kırk kadarı müçtehid mertebesine ulaşmıştır (el-Kerderî, Menâkibu’l-Imâm Ebû Hanife, II, 2i8).

Müçtehid öğrencilerinden en meşhurları Ebû Yusuf, Muhammed b. Hasan es-Seybânî’dir. Ebû Hanife’nin fıkıh okulu, talebelerine verdiği dersler ile ondan fetvâ istemeye gelen halk için verdiği fetvâlardan meydana gelmiştir. Ders verme usûlü eski filozofların diyalektik akademi derslerini andırmaktadır. Bir mesele ortaya atılır; bu, talebeleri tarafından tartışılır ve herkes görüşünü söyler; en son olarak İmam, delil ve istinbat ile bir karara ulaşılmasını sağlar ve kararı delillerden ayırarak veciz cümleler halinde yazdırırdı. Bu sözleri en yakın müçtehid talebeleri tarafindan sonradan mezhebin fıkıh kaideleri haline getirilirdi. Onun ilim meclisi bir istişâre, bir diyalog merkezi, bir hür düşünce okulu idi.

Ebû Hanife’nin halkın sevgi ve saygısını kazanmasında; fetvâlarının her yerde haklı olarak tutulmasında; ilmi, ihtilaflardan arındırıp halka selefin yaptığı gibi bilgi aktarması, fitnelere bulaşmaması ve takvası etkili olmuştur. Onun talebelerine verdiği öğütlerde, ilimde hür düşünce ve araştırmanın yollarının tutulması, câhil ve mutaassıplardan uzak durulması gibi önemli kayıtlar vardır.

Ebû Hanife kimseye “benim görüşüm en doğrudur” demedi; hattâ, kendisinin de bir görüşü olduğunu ama daha iyi bir görüş getirene uyacağını söylerdi. Yine o, talebelerine kendisinden her işittiğini yazmamalarını, çünkü yarın görüşünü değistirebileceğini ifade ederdi. Demek ki, hiç bir zaman kendisi mezhebî taassub içinde olmamıştır.

Aktif bir şekilde olmasa da döneminin siyasî hareketlerine katıldı. Hayatının bir bölümü Emevilerin, bir bölümü Abbâsilerin hâkimiyetinde geçti. Her iki dönemde de siyâsal iktidara karşıydı. Onun siyâsetini ehl-i beyt taraftarlığı belirliyordu. Ehl-i beyt’e büyük muhabbeti vardı. Abbâsîler iktidara geldiklerinde ehl-i beyt’i gözeteceklerini söylemişlerdi. Ancak onların iktidara geldikten bir süre sonra ehl-i beyt’e zulmetmeye devam ettiklerini görünce, onlara da karşı çıktı. Derslerinde firsat buldukça iktidarı tenkid etti. Her iki siyasal iktidar devrinde de kendisinden şüphelenilmiş, onu kendi taraflarına çekmek, halk nezdindeki itibarından yararlanmak için kendisine kadılık görevini teklif etmişlerse de o, her iki dönemde de teklifleri reddetmiş ve bu sebepten dolayı işkenceye uğramis, hapsedilmiştir (Ibnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Târih, V, 559).

İmam, takvâsı, ferâseti, ilmî dürüstlüğü ve görüşlerini iktidara karşı kullanması ile halkın büyük sevgisini kazandı. Abbâsi yönetimi ile hiçbir zaman uyuşmadı, uzlaşmadi. Ticaretten kazandığı helâl rızıkla ilmini destekledi. Hattâ o, Zeyd b. Ali’nin imamlığına zımnen bey’at etmişti.

Hz. Ali (r.a.)’in torunlarından Muhammed en-Nefsü’z Zekiye ile kardeşi İbrahim’in Abbâsilere isyan etmeleri ve şehîd olmaları karşısında Ebû Hanife Irak’ta, İmam Mâlik Medine’de açıkça iktidarı tenkit etmişler, bu yüzden ikisi de kırbaçlatılmış, işkence görmüş ve hapsedilmişlerdir. Ebû Hanife alenen halkı ehl-i beyt’e yardıma çağırdığı için hapsedildi ve her gün kırbaçlatıldı. Bunun sonucunda yetmiş yaşında şehitler gibi öldü. Zehirletildiği de rivâyet edilir (en-Nemeri, el-Intika, 170). Bağdat’ta, Hayruzan mezarlığına defnedildi, cenazesinde binlerce insan hazır bulundu.

Ebû Hanîfe önceleri Kelâm ilmiyle uğraşmış ve birtakım tartışmalara katılmış olmasına rağmen cedelcilerin iddialı üslûbundan uzak kalmıştır. İçtihadlarını değerlendirirken kendisi şöyle demiştir: “Bu bizim reyimizle vardiğimiz bir sonuçtur. Kimseyi reyimize zorlamaz, kimseye ‘bunu kabul etmeniz gerekir’ demeyiz. Bizim gücümüz buna yetiyor, bize göre en iyisi budur. Bundan daha iyisini bulan olursa buyursun getirsin onu kabul ederiz” (Zehebî, a.g.e., 2i).

Kendisine tâbi olacak kimselere de şu tavsiye ve ikazda bulunmuştur: “Nereden söylediğimizi (verdiğimiz hükmün delil ve kaynağını) tetkik edip bilmeden bizim reyimizle fetvâ vermek hiçbir kimse için helâl olmaz.” O, bir tek kişi ya da mezhebin İslâm’ı kuşatmasının mümkün olmadığını biliyordu. Ne Ebû Hanife ne başka bir İmam, kendi içtihadı hakkında böyle bir iddiada bulunmuştur. Onlar hep sahih sünnetin asıl olduğunu, sahih sünnet ile sözleri çatıştığı takdirde sahih sünnet ile amel edilmesi gerektiğini öğrenci ve izleyicilerine özenle tavsiye ve ikaz etmişlerdir.

Şamil İslam Ansiklopedisi