Bediüzzaman, Sebilürreşad’daki makalesini neşrettiği zaman, hayatının “Birinci Said” olarak adlandırdığı döneminde, şöhret ve itibarın zirvesindeydi. İlmî mübahaselerdeki üstünlüğü dilden dile dolaşıyor, çeşitli zeminlerdeki makale ve hitabeleri ilim çevrelerinde yankılar uyandırıyordu. Sebilürreşad’ın naşiri ve zamanın önde gelen ediplerinden Eşref Edip, o günleri şöyle hatırlıyor:

Üstadla tanışmamız kırk seneyi geçti. O zamanlar hemen hergün idarehaneye gelir; Akif’ler, Naim’ler, Ferid’ler, İzmirli’lerle birlikte saatlerce tatlı tatlı musahabelerde bulunurduk. Üstad, kendisine mahsus şivesiyle yüksek ilmî meselelerden konuşur, onun konuşmasındaki celâdet ve şehamet bizi de heyecanlandırırdı. Harikulâde fıtrî bir zekâ, İlâhî bir mevhibe… Daima işleyen ve düşünen bir kafa… Nakillerle pek meşgul değil. Onun rehberi yalnız Kur’ân. Bütün feyiz ve zekâ kaynağı bu. Bütün o lem’alar doğrudan doğruya bu kaynaktan nebean ediyor. Bir müçtehid, bir imam kadar rey sahibi. Kalbi bir Sahabî kadar imanla dolu. Ruhunda Hz. Ömer’in (r.a.) şehameti var. Yirminci asırda devr-i Saadet-i yaşayan bir Müslüman.[1]

O zaman Medresetü’l-Kuzat’ta talebe olan Temyiz Reisi Ali Himmet Berki, Bediüzzaman’ı “Kelâm ilminde ve lügat ilminde onun bilgisine son yoktu”[2] sözleriyle tarif ederken, Diyanet İşleri Başkanlarımızdan Ali Rıza Hakses, Bediüzzaman’ın birçok ilim dalındaki üstünlüğünü hocasından naklen şu sözlerle anlatıyor:

Hocam Vanlı dersiamlardan Zekeriya Efendi Bediüzzaman’dan sitayişle bahsederdi. Onun bütün fünun-u Arabiyeyi ezberine aldığını; sarf, nahiv, mantık, beyan, bedî’, usul, usul-i fıkıh, usul-i hadis, hikmet dahil bütün ilim ve fenlere vakıf bir allâme olduğunu bana anlatmıştı.[3]

Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan, meşhur Babanzade Ahmed Naim Beyin Bediüzzaman’a hayranlığını şöyle anlatıyor:

Daima düşünür, daima tefekkür ederdi. Adeta fevkalbeşer bir insandı. Babanzade Ahmed Naim Bey ondan bahsederken ‘Darü’l-Hikmet’te Bediüzzaman söze başladı mı biz hayran hayran onu dinlerdik’ derdi.[4]

Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi ile Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinin meşhur ulemasından Zeynelabidin Efendinin Bediüzzaman’ı hadis ilmine vukufuyla yad ettiklerini tarihçi İbrahim Hakkı Konyalı’dan dinliyoruz:

Ben hocam Mustafa Sabri’den sormuştum, ‘Bu zâtı Dârü’l-Hikmete niçin aldınız?’ dedim. O da cevaben ‘Çok iyi ilm-i hadis bilir’ demişti. Yine hocam Ayan âzâsı ve Konya mebusu Zeynelabidin Efendi de Bediüzzaman’ın çok iyi hadis ilmi bildiğini ifade etmişti.[5]

Dört yıllık Darü’l-Hikmeti’l-İslâmiye âzâlığını, Van’daki ilmî faaliyetlerini, şarkta din ve fen ilimlerinin birlikte okutulacağı bir üniversitenin kurulması için giriştiği faaliyetleri, Suriye’nin Emevî camiinde verdiği meşhur Hutbe-i Şamiyesini, doğuda gönüllü alay komutanı olarak Ruslara ve Ermenilere karşı verdiği savaşı ve Kostroma’da iki sene süren esaret hayatını, İstanbul’da İngiliz işgaline karşı verdiği mücadeleyi de içine alan bu dönemde Bediüzzaman sürekli olarak çeşitli gazete ve dergilerde makaleler yazıyor, kitaplar neşrediyor, cemiyetlere girip çıkıyor, ilmî mahfillerde devrin ulemâ ve üdebâsıyla yüksek seviyeli mübahaselerde bulunuyor ve büyük bunalımların içinden geçmekte olan İslâm âleminin ve insanlığın istikbali için çözümler üretiyordu.

Bu sırada Bediüzzaman’ın bütün varlığını esir almış görünen iki büyük ideali vardı:

Birincisi: ilmîsiyle, siyasîsiyle, dahilîsiyle, haricîsiyle her türlü istibdadın kökünü kurutmak ve İslâm âlemini her alanda lâyık olduğu hürriyet-i şer’iyeye kavuşturmak.

İkincisi: maddî ve manevî terakkînin anahtarı olan fennî ve dinî ilimleri bir arada okutarak İslâm âleminin istikbalini hem din, hem de dünya yönünden teminat altına almak.

Fakat Bediüzzaman, âlemi kurtarmaya çalışırken kendi nefsini unutanlardan değildi. Ayrıca, Kostroma’daki esareti müddetince tam bir uzlet içinde geçirdiği uzun kış geceleri de onu zaman ve mekân kayıtlarından kurtararak hem enfüsî, hem de âfâkî alanda derinlemesine tefekkür ve değerlendirmeler yapma imkânına kavuşturmuştu.

Bediüzzaman, hayatında bir dönüm noktası teşkil edecek olan en büyük enfüsî tefekkür ve muhasebe fırsatını ise, önce Eyüp camii ile Yuşa tepesindeki uzletlerinde, sonra da Sarıyer’in Fıstıklıbağlar mevkiindeki ahşap evde buldu. Birinci Said – yahut Eski Said – olarak girdiği bu uzletlerinden, Bediüzzaman, nefsini uzun uzadıya en acımasız sorgulardan geçirerek hırpalamış ve dünya ile maddî rabıtalarından soyutlamış bir şahsiyetle, Yeni Said olarak çıktı.

Bu yoğun tefekküratın ve amansız dahilî muharebelerin meyvesi olarak ortaya çıkan Mesnevî-i Nuriye, dış âlemde büyük bir iman inkılâbını ateşleyecek olan muhteşem bir eserin çekirdeğiydi.

Bediüzzaman’ın bu inziva dönemlerinde, bilhassa Mesnevî-i Nuriye’yi meyve veren dönemde neler yaşadığını bilemesek de, bu dönemde kendisine yol gösteren şeyin ne olduğunu biliyoruz. Bunu hem kendisi, hem de eserleri vurgulu bir şekilde anlatıyor.

Sebilürreşad’daki makalesinde Bediüzzaman hem müelliflerin, hem de okuyucuların nazarını Kur’ân’a çeviriyor, milyonlarca kütüb-ü İslâmiyenin mazhar olduğu rağbeti toptan Kur’ân’a yönlendirmenin çaresini araştırıyordu. Rahmân’ın Arş’ından sarkan ve beşer âleminin her kesimine nasiplerini dağıtan zembillere ulaşmaya çalıştığı bu inziva ve muhasebelerinde, Bediüzzaman bu reçetesini bizzat kendisi uyguladı ve gözüyle, kalbiyle, aklıyla doğrudan doğruya Kur’ân’a yöneldi. Bulduğu şey “Mesnevî-i Nuriye” adını verdiği bir hazine idi ve “Kur’ân-ı Azîmüşşânın Hakimiyet-i Mutlakası” başlıklı makalesinde aradığı cevabın bir hülâsası idi. Bu macerasını eserinde bizzat kendisi özetlerken, bir yandan da, henüz o sıralarda tasavvur safhasında bile olmayan Risale-i Nur’un müjdesini veriyordu:

Ben [Mesnevî-i Nuriye’yi teşkil eden] bu risalelerdeki meseleleri, Rahmân’ın Arş’ından sarkan ve Kur’ân âyetlerinden ibaret olan zembillere çıkmak için vesile ve basamaklar olarak görüyorum. O meselelerden hiçbirisi yoktur ki, başı Kur’ân âyetlerinden birinin ayağına değmesin. Bunlar, ilk olarak şuhudî, hadsî ve zevkî bir surette bana inkişaf eden meselelerdir. Lâkin, göz sahibi nicelerinin boğulduğu o cünun sahrâsına gözü açık bir surette aklımın refakatinde girerken, kalbimin gördüğü şeyleri, aklım, âdeti üzere, kendi ölçeklerine sarıyor, kendi terazisiyle tartıyor ve onlara burhanlar vasıtasıyla tutunuyordu. Onun için, bu risalenin meseleleri, bu cihetten, burhana dayanan istidlâli meselelere benzer hal almış bulunuyor.

Fikir ve ilim cihetinde şaşkınlığa düşenler, kendilerini felsefî düşüncelerin kaygan zemininden kurtaracak bir vasıta olarak bu bahislerden istifade edebilirler.

Hattâ, bu meseleler geliştirilip tanzim ve izah edildiği takdirde, onlardan, bu zamanın fikrî dalâletlerine karşı gayet kuvvetli ve sağlam bir akaid-i imâniye ile yeni bir ilm-i kelâm çıkarmak da mümkün olabilir.

Hattâ, aklı kalbine karışmış, yahut kalbi kesret ufuklarında dağınık vaziyetteki aklına iltihak etmiş kimseler için de, bu meselelerden, demiryolu gibi sağlam ve güvenli bir yol çıkarmak ve Kur’ân-ı Kerimin irşadı altında o yola girmek pekalâ mümkün olabilir. Neden olmasın? Risalelerimde güzellik namına her ne varsa Kur’ân’ın feyzindendir.

Allah’a hamd olsun ki bu yolda Kur’ân benim mürşidim ve üstadım olmuştur.

Evet! Kim ona yapışırsa, kopmaz ve kırılmaz, sapasağlam bir kulpa yapışmış demektir.[6]

[Devamı var]

ÜMİT ŞİMŞEK

[1] Birinci Said (Barla Platformu), İstanbul: İstanbul İlim ve Kültür Vakfı, 2011, s.166.

[2][2] Necmeddin Şahiner, Son Şahitler Bediüzzaman Said Nursî’yi Anlatıyor (İstanbul: Yeni Asya Yayınları, 1993), c. 1, s. 160.

[3] Necmeddin Şahiner, Bediüzzaman Said Nursî ve Nurculuk Hakkında Aydınlar Konuşuyor (İstanbul: Yeni Asya Yayınları, 1979), s. 121.

[4] A.g.e., s. 162.

[5] A.g.e., s. 316.

[6] “İfade-i Meram,” Arapça Mesnevî-i Nurî Tam Tercümesi (müt. Ü. Şimşek), s. 196-197.

Bundan tam bir asır önce Sebilürreşad’ın 6 Mayıs 1336 (1920) tarih ve 463 numaralı nüshasında yayınlanan “Kur’ân-ı Azîmüşşânın Hakimiyet-i Mutlakası” başlıklı makalesinde, Bediüzzaman Said Nursî bugün hâlâ tartışılmakta olan bir konuyu gündeme getirmişti.[1]

İnsanların dinde gösterdikleri ihmal ve gevşekliğin sebebi olarak şeriat kitaplarının Kur’ân’a ayna olacakları yerde – “mukallitlerin hatâsı yüzünden” – perde halini almış olmalarını gösteriyordu Bediüzzaman. Eğer insanlar dinlerinin zaruriyatını öğrenmek için başvurdukları kitaplarda doğrudan doğruya Kur’an’a yönlendirilmiş olsalardı, kaynağın kudsiyeti onların vicdanlarını uyandıracak ve harekete geçirecekti.

Bediüzzaman’ın bu problem için sunduğu iki çözümden[2] birisi “şeriat kitaplarını şeffaf bir tefsir suretine çevirip içinde Kur’ân’ı göstermek” idi. “Bir adam İbni Hacer’e nazar ettiği vakit, Kur’ân’ı anlamak ve Kur’ân’ın ne dediğini öğrenmek maksadıyla nazar etmeli. Yoksa İbni Hacer’in ne dediğini anlamak maksadıyla değil” diyor ve Selef-i Salihînin kitaplarını, bilhassa İmam Malik’in Muvatta’ı ile İmam-ı Âzamın Fıkh-ı Ekber’ini bu konuda örnek olarak gösteriyordu.

Muvatta’ı niçin ve hangi özellikleriyle örnek gösterdiği konusunda Bediüzzaman bir açıklama yapmıyor. Ancak Faslı âlim Prof. Dr. Abdülkerim Akyevî, Risale-i Nur’un mütercimi İhsan Kasım Salihî’nin bir sorusuna cevaben yazdığı makalesinde bu hususu çok güzel bir şekilde açıklıyor.[3] Bu açıklamaların ana noktalarını şu şekilde özetleyebiliriz:

• Muvatta’, en önce telif edilen fıkıh ve hadis kitabıdır; Etbâ’-i Tâbiînden olan müellifi İmam Malik, Sahabeye yakın bir zamanda, ihtilâflar henüz çoğalmamışken, Dârü’s-Sünne olarak bilinen Medine’de yaşamış, burada Sahabenin, bilhassa Hz. Ömer’in ilmine vâris olan kimselerden ilim almıştı. Eseri olan Muvatta’ ise hem fıkıh, hem hadis kaynağıdır, ancak asıl olan hadistir; böylece Nebevî sünnetin hüccet olma özelliği onda ortaya çıkar. Aynı zamanda, Nursî’nin “Kur’ân-ı Kerimin hakimiyeti” adını verdiği husus da tezahür eder. Şöyle ki:
• İmam Malik, bir hususta fıkhî bir hüküm ortaya koyacağı zaman, eğer o konuda bir âyet varsa önce onu yazar. Sonra konuyla ilgili hadisleri alır. Onun peşinden Sahabe ve Tâbiînin sözlerini, arkasından da Medine ehlinin tatbikatını nakleder. Nihayet, bu konuda kendisinin bir reyi varsa en son olarak onu kısaca zikreder. Bu yöntem sayesinde Kur’an ve Sünnetten getirilen delillerle güçlenen ahkâm, pek çok fıkıh kitabında bulunmayıp da Nursî’nin işaret ettiği kudsiyet özelliğini kazanır.
• Muvatta’da Kur’ân’ın hakimiyeti o kadar açıktır ki, İmam Malik, Kur’ân’ın zahirine aykırı gördüğü hadisleri, velev senedleri sahih bile olsa, terk eder.
• İmam Malik, bunun yanı sıra, Kur’an, Sünnet ve Sahabe fetvâlarıyla delillendirdiği fıkhı âdâb-ı şer’iye ve ahlâk-ı İslâmiye bahisleriyle de mezcetmiştir.

Akyevî, özetleyerek aktardığımız bu görüşlerine, İmam Malik’in Muvatta’da sergilediği nezih ihtilâf ahlâkını, farklı düşüncelere verdiği değeri, kendisinde olmayan ilmin başkasında bulunma ihtimaline daima önem vermiş olmasını da ilâve ediyor ve bu ahlâkı yitirmiş olmamıza Bediüzzaman’ın esef ettiğini kaydediyor.

Prof. Dr. Abdülkerim Akyevî’nin derin bir vukufla yaptığı bu tahlil, Bediüzzaman’ın onca eser arasında niçin İmam Malik’in Muvatta’ını örnek gösterdiğini açıklığa kavuşturuyor. Gönül isterdi ki, ilmihallerimiz de dahil olmak üzere fıkıh kitaplarımız, dinin içtihada tâbi olmayan zaruriyat kısmında bu metodu takip etsin, okutanlar ve okuyanlar da aynı yolu izleyerek asıl kaynakla ve kaynağın kudsiyetiyle irtibatlarını sürekli şekilde canlı tutabilsinler.

Meseleye okuyucu açısından yaklaşacak olursak, dinin zaruriyatından herhangi bir mesele için bir kaynağa başvuran kimse için de “Şu veya bu âlimin bu konuda ne söylediğini değil, Kur’ân’ın ne dediğini anlamak maksadıyla o esere yönelsin” diyebiliriz. Bu takdirde müellifler de kamuoyunun bu arzusuna karşı bigâne kalmayacak, onların ihtiyaçlarına cevap verebilmek için eserlerini bu şekilde telif etmeyi tercih edeceklerdir. Bunun sonucunu ise Bediüzzaman şöyle tasvir ediyor:

Eğer cemaat-i İslâmiyenin hâcât-ı zaruriye-i diniyesi bizzat Kur’ân’a müteveccih olsaydı, o Kitab-ı Mübîn, milyonlarca kitaplara taksim olunan rağbetten daha şedit bir rağbete, ihtiyaç neticesi olan bir teveccühe mazhar olur ve bu suretle nüfus üzerinde bütün mânâsıyla hâkim ve nâfiz olurdu. Yalnız tilâvetiyle teberrük olunan bir mübarek derecesinde kalmazdı.

***

“Kur’ân-ı Azîmüşşânın Hakimiyet-i Mutlakası”nın neşrinden bugüne kadar tam bir asır geçti. Bediüzzaman’dan epey zaman sonra da Kur’ân’a yönelmek ihtiyacını dile getiren yayınlar yapıldı, hattâ bunlardan bazıları toplumda geniş yankılar uyandırdı. Ne çare ki, toplumda geniş yankılar uyandıran yayınlar, Bediüzzaman’ın reçetesinde zikrettiği, ancak “zulüm” olarak niteleyip iltifat etmediği türden yayınlardı. Nitekim bunların büyük kısmı, yüzyılların birikimini yok sayarak insanları büyük bir irfan kaynağından uzaklaştırdılar, ama Kur’ân’a da çok fazla yaklaştıramadılar. Gerçi topyekûn ele alındığında bu çabaların toplumda genel mânâda bir Kur’ân hassasiyetinin vücuda gelmesini sağladığı söylenebilir; bununla birlikte, gelinen merhalenin, Bediüzzaman’ın hayal ettiği seviyede bir rağbetten henüz çok uzakta olduğu bir gerçektir.

Bu arada, Bediüzzaman’ın kendisi binlerce sayfalık bir külliyat telif etti. Risale-i Nur Külliyatı adını alan bu eserler toplumun bütün tabakalarında sadece okuyucu bulmakla kalmadı, aynı zamanda büyük bir cemaatin, sonra ondan dallanıp budaklanan cemaatlerin vücuda gelmesine vesile oldu.

Peki, Bediüzzaman Sebilürreşad’daki makalesinde teklif ettiği ölçüleri Risale-i Nur’da uyguladı mı?

Uyguladıysa hangi yöntemi veya yöntemleri takip etti?

Bu yöntemlerin okuyucu üzerindeki tesiri ve toplumdaki yankıları ne oldu?

Bediüzzaman’ın eserlerini okuyanlar Kur’ân ile buluşuyor mu?

Bu eserler etrafında toplanan insanlar bugün Bediüzzaman’ın ne dediğini öğrenmek için mi, yoksa Kur’ân’ın ne dediğini öğrenmek için mi okuyorlar?

Bu eserlerin ve bu okumaların toplumda “Kur’ân’ın hâkimiyet-i mutlakasına” katkıları ne seviyededir?

Bunlar ve benzeri sorulara ilerideki bölümde cevap aramak niyetindeyiz. Ancak, Risale-i Nur’a geçmeden önce, Bediüzzaman’ın Risale-i Nur’dan önceki hayatının kilometre taşlarına kısaca temas etmek aydınlatıcı olacaktır.

[Devamı var]

ÜMİT ŞİMŞEK

[1] Makalenin Latin alfabesiyle deşifresi için bkz. http://erisale.com/#content.tr.15.321

[2] Gerçi Bediüzzaman burada üç çözüm zikrediyor; ancak birincisi – günümüzde moda olduğu gibi – müellifleri şiddetli tenkitlerle gözden düşürüp ortada sadece Kur’ân’ı bırakmaktan ibaret olduğu için, bunu “zulüm” olarak niteliyor ve üzerini çiziyor.

[3] Abdülkerim Akyevî, “el-Muvatta’ fî Rasâili’n-Nur,” İşrakatu Nuriyye mine’d-Diyâri’l-Mağribiyye, s. 192-196.