Modern zamanların belki en manidar gerçeği, ‘iradenin ölümü’dür. Sözümona özgürlüğe davet eden, kendi kararını vermeye çağıran, kendi hayatını yaşa diyen o kadar reklam spotunun gizlediği, gerçekte budur: İradenin ölümü.

Özgürlüğü reklamların, filmlerin anlattığı yaşama biçiminde arayan kişi, ne kadar özgürdür sahi? Reklamların, dizilerin açıkça veya gizlice dayattığı şekilde yiyen, içen, giyinen kişi kendi kararını kendi veren, kendi hayatını yaşayan kişi midir ki?

Gelin görün ki, her türlü modeliyle komünizmin, sosyalizmin, faşizmin aşikâr biçimde uyguladığı dayatmalara itiraz geliştiren insanlık, kapitalizmin bu örtülü dayatmalarının bir türlü farkına varamıyor? Dünyanın neresinde olursa olsun, aynı cola’yı içen, aynı blucini ve tişörtü giyen gençler, birbirlerine ne denli benzediklerini ve neden benzediklerini sormaktan aciz. Dünyanın her yerini istila eden sağlıksız fast-food kültürü, sözümona ‘kendi iradeleriyle’ sarıyor her yaştan insanları…

En başta Amerika ve genel olarak Batı ölçeğinde gördüğümüz bir gerçek var: Kapitalizmin taşıyıcıları için, kişilerin dini, dinsizliği önemli değildir. Kapitalizm için önemli olan, reklamlar-filmler-diziler vb. yoluyla kendilerine ziyadesiyle ‘değer’ yüklenen marka ürünleri tüketmeleri ve buna uygun bir yaşama biçimi edinmeleridir. Bunu yapıyorsa, bir insanın Müslüman, Hıristiyan, Budist olması; yahut ateist veya animist olması, kapitalizm için önemsizdir. Aslolan, insanların gerçekten ‘ihtiyaç’ olan ile arzuların tahriki ve düşüncelerin ustaca yönlendirilmesi ile ‘ihtiyaca dönüştürülmüş’ olan arasındaki farkı ayıramaması; hatta, ikincisi için birincisinden vazgeçebilir derecede bir irade felcine tutulmasıdır. Ne de olsa, gerçekten ihtiyaç olanlar, hâlâ ucuzdur. Bir kilo patatesin fiyatı ile elli gramlık cipsin fiyatı arasındaki fark; ekmeğin veya meyvenin fiyatı ile fabrikadan geçmiş, üzerine marka vurulmuş ‘gıda’ların fiyatı arasındaki fark; vücudu koruyan markasız bir elbise ile üzerinde marka taşıyan bir elbise arasındaki fark, bunun apaçık nişanesidir.

Kapitalizm ve tüketim

Kapitalizmin tüketim odaklı, herşeyi bir ‘kullan-at’ girdabına iten bu anlayışının, dikkate değer iki tarafı daha vardır: Birincisi, önüne sürekli yeni hedefler koyarak, ne kadar kazanırsa, ne kadar satın alır ve tüketirse, ne kadar harcama yaparsa yapsın, insanı bir türlü tatmin olamaz hale getirmesi; ikincisi, dinî değerleri de bu uğurda kullanması…

Birincisinin insanlara yaşattıkları aşikârdır. Önü alınmaz bir israf içerisinde, ‘canının her çektiğini,’ daha doğrusu reklamlar, imaj yapımları, değer yüklemeler vs. yoluyla ‘canına her çektirileni’ elde ederek ‘mutluluğa ulaşacağı’nı sanan; iktisatsız ve şükürsüz yığınlar. Akıl almaz bir harcama çılgınlığının içinde israfa düştüğü için iktisatsız ve doyuma gözünün önüne konulanla elde edince ulaşacağını düşünen ve sürekli gözünün önüne yeni şeyler konulan, dolayısıyla bir türlü zaten elinde olanı, Yaratıcının ona gerçekten ihtiyaç olduğu için ve zaten vermiş olduğuna bakamadığı için şükürsüz yığınlar…

İkincisini ise, en güçlü haliyle, Amerikan toplumunda görür insan. Amerikan toplumu, ağırlıklı olarak, Hıristiyan bir toplumdur; ama artık Amerika’da Hıristiyanlık, Hz. İsa’dan ziyade, Noel odaklıdır. Nice nice Amerikalı için Noel (yani Christmas) kendilerinin itikadî bir yanlışla farklı bir noktada konumlandırdığı, bizim için ise bir sevgili peygamber olan İsa aleyhisselamın doğum gününün ve dolayısıyla onun temsil ettiği semavî değerlerin ve hakikatlerin hatırlandığı gün değildir. Bilakis, haftalar öncesinden başlayan harcama, gezi, yemek vs. planlarıyla tüketimin tavan yaptığı zamandır.

‘Dini imanı’ para ve kâr olan kapitalizm, böylece, dinî bir günü bir tüketim girdabına dönüştürmüştür. Dile dahi yansıdığı üzere, ibadet odaklı olması gereken bir ‘holy day,’ yani ‘mübarek,’ ‘kutsal’ bir gün ‘holiday’dir, yani bir ‘tatil’ günüdür artık! Daha fazla tüketilen, daha fazla harcama yapılan bir tatil günü…

Ramazan-İktisat-Şükür

Nicedir, kapitalizmin bu dönüştürücü etkisinin, Müslüman topraklarına sirayetini görüyoruz. En başta da, insanlar günün epeyce bir vakti hiçbir şey yemediği ve içmediği için daha az harcama yapmaları beklenen Ramazan’da. Garip ki, onbir ay bu ülkede yaşayan insanların dinini hatırlamayan küresel firmalar, Ramazan’da ‘iftar sofraları’ odaklı reklamlara başlıyorlar. Garip ki, onbir ay bu ülkede nice nice insanın tesettürlü olduğunu, beş vakit namaz kıldığını, Kur’ân okuduğunu gözardı ederek senaryolar yazıp film üretenler Ramazan’da din soslu bir tüketimin işlendiği diziler yapıyorlar.

Ve garip ki, bu ülkenin dindar insanları dahi, Ramazan’da daha fazla harcama yapıyor; mutfak harcamalarında, onbir aylık ortalamanın ciddi derecede üstüne çıkıyorlar.

Sözün kısası, kapitalizmin herşeyi kendi lehine dönüştüren dalgaları bizim sahilimize vurduğunda, dinî olanın içi boşaltılıyor, şekil ruhu boğuyor, özün buharlaşması riski beliriyor.

Durum bu olunca da, Bediüzzaman’ın seksen yıl önce yazdığı Ramazan Risalesi’ni; orucun hikmetine ve Kur’ân-oruç ilişkisine dair o güzelim tespitlerini daha bir önemli, daha bir vurgulanası görüyor insan.

Dahası, bu Risale’nin komşusu olan bir diğer risale ‘Şükür Risalesi’ ile ilişkisini; keza, iki İhlas Risalesi (Yirminci ve Yirmibirinci Lem’alar) ile İktisat Risalesi (Ondokuzuncu Lem’a) ile de ilişkisini görüyor.

Biliyoruz ki, Bediüzzaman Said Nursî, Ramazan Risalesi’nin bir küçük risale olarak ayrıca neşri sırasında, yanına iki risaleyi de eklemiş: İktisat ve Şükür. Sonuçta, bu üç risale, birbiri ardınca çıkıyor karşımıza: Ramazan, İktisat, Şükür Risaleleri.

Bu sıralama, başlıbaşına önemli. İsraf eden şükredemez. İktisattır nimetin farkındalığın nişanesi ve ancak iktisat edenin başarabildiği bir haldir şükür. O halde farz olan orucuyla Ramazan, kalbin nefse galibiyetinin, iradenin her türlü çeldirici hazza karşı hâkimiyetinin adresi olarak, onbir ay sürecek bir iktisat-şükür taliminin adresi olarak yaşanmalı bizim için.

Ve Ramazan, İktisat, Şükür Risaleleri, böylesi bir zamanda, bu nazarla bir daha, bir kez daha okunmalı…

 İsmail Örgen

Moral Dünyası Dergisi